«Το νευρικό μας σύστημα επιδιώκει σταθερότητα σε όλη τη ζωή, μια σταθερότητα που, δυστυχώς, θα είναι πάντα δύσκολο να επιτευχθεί». Η Καμίλα Νορντ διευθύνει το Εργαστήριο Ψυχικής Υγείας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, όπου είναι καθηγήτρια Γνωστικής Νευροεπιστήμης.
Είναι ειδικός στο νευρικό σύστημα, μελετά τον εγκέφαλο και πιστεύει ότι δεν υπάρχει μόνο μια θεραπεία για την κατάθλιψη, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα ψυχικής υγείας διεθνώς, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
«Η κατάθλιψη», μας εξηγεί, «είναι μια βαθιά αλλοίωση της συναισθηματικής – και εν μέρει της σωματικής – εμπειρίας, που επηρεάζει αρνητικά τη βασική λειτουργία. Πρέπει, όμως, να διακρίνουμε τις φυσιολογικές διακυμάνσεις στην ψυχική υγεία – επειδή δεν χρειάζεται να είμαστε χαρούμενοι όλη την ώρα – από την ασθένεια, η οποία απαιτεί θεραπεία για την αποκατάσταση αυτών των λειτουργιών. Η λύπη είναι φυσιολογική, αλλά η κατάθλιψη είναι εξουθενωτική».
Το βιβλίο σας «Ο ισορροπημένος εγκέφαλος» αφορά την ψυχική υγεία.
Τα ερωτήματα που θέτω είναι πολλά: γιατί κάποιες μέρες νιώθουμε πολύ εύρωστοι και άτρωτοι σε κάθε είδους προβλήματα που μπορεί να προκύψουν, ψυχικά υγιείς, και άλλες μέρες ίσως είμαστε πιο ευάλωτοι; Από πού προέρχεται η ψυχική υγεία; Είναι το περιβάλλον; Είναι τα γονίδια; Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι υπάρχει μια μικρή γενετική συμβολή για τις περισσότερες ψυχικές διαταραχές. Είναι σπάνιες περιπτώσεις που είναι καθαρά γενετικό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα γονίδιά μας μπορεί να κάνουν λίγο πιο πιθανό να αντιμετωπίσουμε μια ψυχική πάθηση, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της ευαλωτότητας προέρχεται από το περιβάλλον και τον τρόπο με τον οποίο το περιβάλλον αλληλεπιδρά με τα γονίδιά μας. Το περιβάλλον αλλάζει τη βιολογία μας, τον εγκέφαλο, αλλάζει το σώμα μας, και αυτό είναι που μας κάνει ευάλωτους σε προβλήματα ψυχικής υγείας.
Υπάρχει κάποιος άλλος παράγοντας που την επηρεάζει;
Ναι, το ανοσοποιητικό σύστημα. Σήμερα ξέρουμε πια ότι σχετίζεται με πολλές ψυχικές παθήσεις. Για παράδειγμα, ακόμα και κάποιοι ιοί που είχαμε στην παιδική ηλικία μπορεί να σχετίζονται με μεταγενέστερα προβλήματα ψυχικής υγείας. Τα καλύτερα παραδείγματα που έχουμε γι’ αυτό είναι η σχιζοφρένεια και η κατάθλιψη – και στις δύο περιπτώσεις μπορούμε να εξετάσουμε τα ανοσοκύτταρα στο αίμα και να δούμε σε ορισμένους ασθενείς ένα είδος ανοσολογικής ενεργοποίησης, δηλαδή έναν πιο φλεγμονώδη φαινότυπο, περισσότερα φλεγμονώδη χαρακτηριστικά στο αίμα από ό,τι σε άτομα χωρίς αυτές τις διαταραχές. Πιθανώς δεν συμβαίνει σε όλους, αλλά είναι ένας παράγοντας ευαλωτότητας για πολλούς ανθρώπους.
Η λέξη κατάθλιψη περιγράφει με ακρίβεια την κατάσταση ενός ατόμου; Επειδή έχω δει άτομα με κατάθλιψη που ενεργούν αρκετά διαφορετικά ο ένας από τον άλλον.
Ακριβώς. Η κατάθλιψη είναι πολλά πράγματα. Η κατάθλιψη είναι μια ενιαία ετικέτα που μπορεί να δοθεί, μπορεί να διαγνωστεί, ακόμα κι αν υπάρχουν διαφορετικά συμπτώματα. Ετσι, ορισμένα άτομα με κατάθλιψη έχουν αυξημένη όρεξη και ύπνο, ενώ σε άλλους μειώνεται. Αναλύσεις έχουν δείξει ότι δύο άτομα με κατάθλιψη μπορεί να μην έχουν ούτε ένα κοινό σύμπτωμα. Απλώς κάποια συμπτώματα είναι πιο συχνά από άλλα.
Και η αγχώδης διαταραχή που ακούμε τόσο συχνά πια; Οφείλεται στον τρόπο που ζούμε; Συνορεύει με την κατάθλιψη;
Οι διαταραχές άγχους είναι επίσημα ξεχωριστές από την κατάθλιψη. Αλλά πάνε συχνά μαζί. Αλλά και οι αγχώδεις διαταραχές χωρίζονται σε πολλές διαφορετικές διαγνώσεις. Η κοινωνική αγχώδης διαταραχή σημαίνει ότι μπορεί να φοβάστε να αλληλεπιδράσετε με ανθρώπους. Είναι ένας πολύ συγκεκριμένος τύπος άγχους. Ενα άλλο είδος αγχώδους διαταραχής είναι η φοβία για κάποιο συγκεκριμένο πράγμα.
Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες, η κατανάλωση αντικαταθλιπτικών είναι μεγάλη και αυξάνεται. Αλλάζουν τον τρόπο που βλέπουμε τη ζωή;
Τα αντικαταθλιπτικά μπορούν να αλλάξουν την άποψή μας για τη ζωή. Και νομίζω ότι μερικές φορές αυτό είναι καλό. Αν βρεθούμε εγκλωβισμένοι στην κακή μας διάθεση, μαζί με άλλα συμπτώματα, ένα αντικαταθλιπτικό μπορεί να μας βοηθήσει να ξεφύγουμε.
Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου κάποιος είναι σε θέση να ασχοληθεί καλύτερα με τη ζωή του ή να ασχοληθεί με ψυχοθεραπεία επειδή παίρνει κάποιο φάρμακο. Δηλαδή, μερικές φορές το ίδιο το φάρμακο είναι το κλειδί για να κάνεις άλλα πράγματα. Ομως, κανένα φάρμακο δεν έρχεται χωρίς κάποιο είδος κινδύνου και παρενεργειών. Πρέπει κάποιος να ζυγίσει τα οφέλη και τις συνέπειες.
Πού μπαίνει η ψυχοθεραπεία σε αυτή τη μεγάλη εικόνα;
Για μένα, η ψυχοθεραπεία είναι ένα πραγματικά απαραίτητο συστατικό της θεραπείας ψυχικής υγείας. Νομίζω ότι μερικές φορές είναι πολύ εύκολο να την απορρίψουμε επειδή δεν μοιάζει βιολογική. Οι μελέτες δείχνουν ότι η ψυχοθεραπεία έχει βιολογικές επιδράσεις στον εγκέφαλο, όπως κάποιο φάρμακο. Αυτό σημαίνει ότι αποτελεί σοβαρή θεραπεία.
Υπάρχει περισσότερη κατάθλιψη σήμερα ή απλώς μιλάμε περισσότερο γι’ αυτήν;
Υπάρχει αλήθεια και στις δύο εξηγήσεις, επειδή πιστεύω πως καθώς το συζητάμε, περισσότεροι άνθρωποι ζητούν διάγνωση. Και αυτό είναι ως επί το πλείστον καλό. Σημαίνει ότι οι άνθρωποι μπορούν να λάβουν βοήθεια όταν τη χρειάζονται.
Μπορούν να εντοπίσουν προβλήματα. Υπάρχει λιγότερο στίγμα. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους, αν κοιτάξετε αυτήν την καμπύλη των ψυχικών διαταραχών, η ανοδική πορεία δεν είναι απαραίτητα κακό. Ομως η διαπίστωση είναι πως επιδεινώνεται η ψυχική υγεία των νέων. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλουν αλλά δεν νομίζω ότι παίζουν τον μόνο ρόλο.
Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για τους νέους, τον τρόπο που εκτίθενται ή εθίζονται στις οθόνες. Επηρεάζει τον εγκέφαλο, έτσι δεν είναι;
Ναι, όπως ακριβώς η εξάρτηση από οτιδήποτε. Σίγουρα υπάρχουν άνθρωποι που περιγράφουν ότι είναι πολύ δύσκολο να βρίσκονται μακριά από τις οθόνες τους. Αλλά αυτό σημαίνει ότι οι νέοι έχουν και λιγότερες επικοινωνιακές δεξιότητες, όπως έδειξε η έρευνα. Είναι η εξέλιξη. Σε κάθε νέα κοινωνική αλλαγή, υπάρχει μια αλλαγή στον τρόπο που αλληλεπιδρούμε, στον τρόπο που συνδέεται ο εγκέφαλός μας. Και νομίζω ότι αυτό έχει συμβεί ιστορικά με πολλές σημαντικές αλλαγές.
Οπότε δεν πιστεύω απαραίτητα ότι η χρήση των ψηφιακών μέσων είναι τρομακτική. Δεν νομίζω ότι οι νέοι θα έχουν προβλήματα σε όλη τους τη ζωή λόγω της χρήσης του Instagram στα 18 τους. Θεωρώ ότι υπάρχουν πραγματικά θετικά στο επίπεδο πρόσβασης που μπορείς να έχεις κοινωνικά, καθώς και πραγματικά αρνητικά. Και γίνεται, ξέρετε, απλώς ένα διαφορετικό μέσο για τους τύπους κοινωνικών αλληλεπιδράσεων.
Στο βιβλίο σας, υποστηρίζετε ότι μικρά πράγματα όπως το να πίνουμε καφέ στον ήλιο ή να γελάμε μπορούν να δράσουν στον εγκέφαλο με τρόπο συγκρίσιμο με ένα φάρμακο.
Το παράδειγμα που δίνω είναι το γέλιο. Το να γελάς με τους φίλους σου, προκαλεί απελευθέρωση οπιοειδών στον εγκέφαλο, που επηρεάζει όλο το σώμα. Και αυτό δείχνει κατά κάποιον τρόπο πώς η δομή του εγκεφάλου και οι δυνατότητές του διαθέτουν όλα αυτά τα πραγματικά συναρπαστικά αλληλεπιδρώντα συστήματα που χρησιμοποιούμε και εκμεταλλευόμαστε με διαφορετικούς τρόπους.
Αλλάζει ο εγκέφαλος με την πάροδο του χρόνου;
Ναι, σε ένα είδος κυτταρικού επιπέδου, ο εγκέφαλος είναι πάντα σε θέση να αλλάζει – μαθαίνει συνεχώς πράγματα για τον κόσμο. Μπορείτε τώρα να εκπαιδευθείτε σε μια νέα εργασία ή κάποιο νέο άθλημα και ο εγκέφαλος θα αλλάξει. Οι μεγαλύτερες αλλαγές, βέβαια, γίνονται τους πρώτους μήνες και μετά αρκετά μεγάλες μέχρι τα μέσα της δεκαετίας των είκοσι. Μικρότερες συνεχίζονται μέχρι μεγάλη ηλικία, κάτι που είναι πολύ σημαντικό. Αν μπορείτε να εκπαιδεύσετε τον εαυτό σας σε κάτι νέο, αυτό σημαίνει ότι ο εγκέφαλός σας αλλάζει. Ολοι μπορούν.
Η μοναξιά αποτελεί σύγχρονο πρόβλημα; Που μάλιστα γίνεται ιδιαίτερα έντονο την περίοδο των γιορτών;
Ναι, η μοναξιά έχει επιπτώσεις στην ψυχική υγεία μέσω μηχανισμών στο σώμα. Και ιδιαίτερα σε περιόδους γιορτών. Γνωρίζουμε ότι έχει επιπτώσεις στο ανοσοποιητικό σύστημα. Το βλέπουμε σε πειράματα στο εργαστήριο, αλλά και από στοιχεία τα οποία συλλέγουμε από χώρες όπου το πρόβλημα είναι έντονο όπως, π.χ. στην Ιαπωνία ή και άλλες δυτικές χώρες. Είναι από τα μεγάλα ζητήματα του καιρού μας.
Τι θα θέλατε να μάθετε για τον εγκέφαλο που δεν γνωρίζουμε ακόμα;
Αυτό που θα ήθελα περισσότερο να καταλάβω αυτή τη στιγμή είναι πώς ο εγκέφαλος ελέγχει την αντίδραση του σώματός μας στο φαγητό. Το επόμενο βιβλίο μου θα αφορά αυτό το θέμα στο οποίο έχουμε επικεντρώσει τις έρευνες στο εργαστήριό μας τα τελευταία χρόνια. Την κατανόηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ του εγκεφάλου και του μεταβολικού συστήματος.
Πράγματα όπως τι μας κάνει να πεινάμε, τι μας κάνει να χορταίνουμε. Πώς μαθαίνουμε ποιες τροφές μας δίνουν ενέργεια και ποιες όχι;
Ξέρετε, όταν ο εγκέφαλος περιμένει θερμίδες, αρχίζει να προετοιμάζεται για αυτές πριν καν τις φάμε. Ετσι, επειδή έχουμε βιώσει αυτή την εμπειρία στο παρελθόν, το σώμα μας αντιμετωπίζει τις θερμίδες διαφορετικά. Αυτό είναι εκπληκτικό, και θα ήθελα πραγματικά να το κατανοήσω καλύτερα.
Ο εγκέφαλός μας είναι ένα όργανο που έχει προσδοκία. Επειδή θέλει να είναι σε θέση να επεξεργάζεται τον κόσμο όσο το δυνατόν πιο γρήγορα και αποτελεσματικά. Μέχρι πρόσφατα, κανείς δεν το σκεφτόταν αυτό όσον αφορά το σώμα. Συχνά έχει προσδοκία για το τι θα προσφέρει στο σώμα κάτι που θα δει ή ένα φαγητό. Μερικές φορές έρχεται η έκπληξη και πρέπει να μάθουμε κάτι.
Ο εγκέφαλός μας πρέπει να προσαρμόσει τις προσδοκίες μας. Αυτό είναι συναρπαστικό.
