Τρεις δεκαετίες αφότου ο πολιτικός επιστήμονας και φιλόσοφος Φράνσις Φουκουγιάμα κήρυξε το Τέλος της Ιστορίας και την «οικουμενική επικράτηση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως την τελική μορφή ανθρώπινης διακυβέρνησης», το δημοκρατικό μοντέλο δέχεται επίθεση σε πολλά σημεία του κόσμου, όχι λιγότερο εδώ στην Ευρώπη. Λαϊκιστές που επιδιώκουν την αποδυνάμωση του κράτους δικαίου, την υποχώρηση της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την υποταγή της δικαστικής εξουσίας και τον εκφοβισμό της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας ενισχύονται από αλγορίθμους των κοινωνικών δικτύων που επιτρέπουν τα πάντα και προωθούν τον θυμό και την πόλωση εις βάρος του ορθολογικού διαλόγου.
Ο συνδυασμός μιας πολιτικής ταυτότητας που βασίζεται σε παράπονα κι αυτού που ορισμένοι αποκαλούν τεχνο-φασισμό αποτελεί κίνδυνο για το δημοκρατικό μας σύστημα διακυβέρνησης. Καταστρέφει τον ιστό των φιλελεύθερων κοινωνιών μας, ανατρέπει δικαιώματα των γυναικών και των ομοφυλοφίλων και χαλαρώνει την προστασία της εργασίας και την πρόνοια που αποτελούν μέρος του ευρωπαϊκού κοινωνικού συμβολαίου.
Κι όμως, είμαστε πολύ καλύτεροι στο να περιγράφουμε και να αναλύουμε – οι κυνικοί λένε «να θαυμάζουμε» – το πρόβλημα παρά στο να διαμορφώνουμε αποτελεσματικές στρατηγικές για την αντιμετώπιση των δυνάμεων που υπονομεύουν τη δημοκρατία. Ενα σύνολο προτάσεων για το πώς να αντεπιτεθούμε παρουσιάστηκε στο ετήσιο συνέδριο του European Policy Centre (EPC) στις Βρυξέλλες αλλά καθεμία από αυτές έχει τις δυσκολίες της.
Πολλοί υποστήριξαν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση και βασικές εθνικές αρχές, όπως η ρυθμιστική αρχή επικοινωνιών της Ιρλανδίας, θα πρέπει να επιταχύνουν την επιβολή της υφιστάμενης ψηφιακής νομοθεσίας της ΕΕ. Η τεχνολογία, ειδικά η τεχνητή νοημοσύνη, εξελίσσεται ταχύτερα από το ρυθμιστικό πλαίσιο της ΕΕ. Η προσπάθεια της ΕΕ να αποτρέψει τους τεχνολογικούς γίγαντες από το να υπονομεύουν τον ευρωπαϊκό τρόπο δημοκρατίας δεν διευκολύνεται καθόλου όταν η Ιρλανδία – η χώρα χαμηλής φορολογίας, όπου πολλές αμερικανικές εταιρείες τεχνολογίας επέλεξαν να εγκαταστήσουν τις ευρωπαϊκές τους έδρες – διορίζει πρώην λομπίστα της Meta ως έναν από τους τρεις κορυφαίους ρυθμιστές προστασίας δεδομένων της.
Για ορισμένους, ιδιαίτερα στην Αριστερά, το κλειδί για τη διατήρηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι η αντιμετώπιση των βασικών αναγκών των ανθρώπων: προσιτή στέγη, καλοπληρωμένες δουλειές και αποτελεσματικές δημόσιες υπηρεσίες. Υποστηρίζουν ότι ο κύριος λόγος για την άνοδο της Ακροδεξιάς και της ριζοσπαστικής Αριστεράς είναι η αποτυχία των παραδοσιακών κεντροαριστερών και κεντροδεξιών κομμάτων που κυβέρνησαν επί δεκαετίες να ανταποκριθούν σε αυτά τα ζητήματα.
Ορισμένοι υπέρμαχοι της δημοκρατίας θεωρούν ότι το κλειδί για την αντιστροφή της κατάστασης είναι η παρουσίαση των λαϊκιστών ως κινδύνου για τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής και την ευημερία. Η δραματοποίηση μιας δραματικής κατάστασης ενέχει τους δικούς της κινδύνους. Η παρουσίαση των τελευταίων προεδρικών εκλογών των ΗΠΑ ως υπαρξιακής μάχης μεταξύ δημοκρατίας και αυταρχισμού δεν έστρεψε τους ψηφοφόρους προς τη Δημοκρατική Κάμαλα Χάρις. Μια εναλλακτική που προωθείται από ορισμένους υπέρμαχους της δημοκρατίας είναι απλώς να βελτιώνουμε τον τρόπο άσκησης πολιτικής και να μαθαίνουμε από τις καμπάνιες των εξτρεμιστών. Τα λαϊκιστικά κόμματα πρωτοπορούν στη χρήση του TikTok, του Instagram και άλλων κοινωνικών μέσων. Ισως κάποιος συνδυασμός αυτών των μεθόδων να μπορέσει να σώσει τις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Ευρώπης, αλλά προς το παρόν η παλίρροια μοιάζει να ρέει έντονα προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Ο Πολ Τέιλορ είναι συνεργάτης-ερευνητής στο European Policy Centre.
