Από τους 12 πρώην πρωθυπουργούς της Μεταπολίτευσης, μόνο τρεις έχουν γράψει απομνημονεύματα. Οι «Ωρες ευθύνης» του Γεωργίου Ράλλη, πρώτες χρονολογικά (Ευρωεκδοτική, 1983), είναι μια γλαφυρή και ανθρώπινη καταγραφή – σχεδόν χρονογράφημα – της πρωθυπουργίας του. Η «Πολιτική για μια δημιουργική Ελλάδα» του Κώστα Σημίτη (Πόλις, 2005) δίνει έμφαση στην πολιτική παρακαταθήκη οκταετίας 1996-2003, τις αρχές και τους στόχους, τις επιτυχίες και τα προβλήματα που αντιμετώπισε το εγχείρημα του εκσυγχρονισμού. Αυτές είναι και οι μόνες καταθέσεις που οι πρωθυπουργοί-συγγραφείς εξέδωσαν οι ίδιοι όσο ζούσαν.
Το πολύ εκτενέστερο, δίτομο «Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης με τα δικά του λόγια» (Παπαδόπουλος, 2017/2019) υιοθετεί ένα διαφορετικό μοντέλο, εισάγοντάς το στην Ελλάδα: αφήγηση εν ζωή σε ένα δημοσιογράφο (τον Αλέξη Παπαχελά) προορισμένη να δημοσιευθεί μετά θάνατον. Ο συνομιλητής είναι μόνο η Ιστορία.
Οι θεμελιωτές της Μεταπολίτευσης πήγαιναν ένα βήμα παραπέρα. Δεν επιχείρησαν καν να επηρεάσουν την κρίση της με μια καταληκτική μαρτυρία τους. Κωνσταντίνος Καραμανλής και Ανδρέας Παπανδρέου αφήνουν άλλους να μιλήσουν για εκείνους – κάποτε μόνο συγκατανεύοντας (Τάκης Λαμπρίας, Στη σκιά ενός μεγάλου, Ποταμός 2015/19891), στάση χαρακτηριστική της αίσθησης εξουσίας που μοιράζονταν.
Η κυκλοφορία απομνημονευμάτων πρακτικά ισοδυναμεί με πολιτική συνταξιοδότηση. Από τις απόλυτα προσωποκεντρικές αναμνήσεις των αμερικανών προέδρων – όπως στις 1.000 σελίδες του Μπιλ Κλίντον («Η ζωή μου», Φανταστικός Κόσμος, 2005) και τη λίγο βραχύτερη «Γη της Επαγγελίας» του Ομπάμα (Athens Bookstore, 2020), μέχρι την πιο πολιτική και ιδεολογική προσέγγιση (ήδη από τον τίτλο) της Ανγκελα Μέρκελ στην «Ελευθερία», έως τη μοναδική διπλή ματιά προς τα πίσω των Φρανσουά Μιτεράν και Ελί Βίζελ («Ενθυμήσεις για δυο φωνές», Ιστορητής, 1995) ή τη συντετριμμένη απολογία του Γκορμπατσόφ («Μόνος με τον εαυτό μου», 2012).
Επομένως, η επιλογή του Αλέξη Τσίπρα να φτάσει σε μια συγγραφική «Ιθάκη» όχι ως κατάληξη της πολιτικής του περιπέτειας, αλλά ως εφαλτήριο της επόμενης φάσης της έχει μια αξιοσημείωτη ιδιαιτερότητα. Περιπτώσεις όπου ένας πρώην ηγέτης να καταθέτει μια ενδιάμεση μαρτυρία για να προωθήσει τις πολιτικές που υποστηρίζει ή για να τονώσει την εν εξελίξει θητεία του είναι ελάχιστες – και, κατά σύμπτωση, προέρχονται κυρίως από τη Γαλλία όπως και η εταιρεία που φημολογείται ότι έχει αναλάβει την ανακαίνιση της εικόνας του πρώην πρωθυπουργού. Κάτι ανάλογο επιχείρησε ο Λιονέλ Ζοσπέν («Ο κόσμος όπως τον βλέπω», Λιβάνης, 2006).
Αλλά η μόνη διακεκριμένη περίπτωση προέδρου που ξεκίνησε την εκστρατεία του με επίκεντρο την κυκλοφορία ενός βιβλίου είναι ο Εμμανουέλ Μακρόν, το 2016 με την «Επανάσταση» (Ψυχογιός, 2017), παράλληλα με την ίδρυση του κόμματος «Μπροστά!».
Αυτό το μοντέλο επιχειρεί να αναπαραγάγει ο κ. Τσίπρας. Η δική του εκδοχή έχει μια πρόσθετη πολιτική λειτουργία. Η επιστροφή του σε κεντρικό πολιτικό ρόλο προϋπέθετε δύο κινήσεις. Πρώτον, την αποστασιοποίηση από τα σύμβολα του παρελθόντος του – και το έκανε με την παραίτησή του από το αξίωμα του βουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ. Δεύτερο, και σημαντικότερο, για να μπορέσει να μιλήσει για το μέλλον, θα έπρεπε να κλείσει τους λογαριασμούς με το παρελθόν. Και άλλος τρόπος από τη λογοδοσία δεν υπάρχει. Απέφυγε να το κάνει όσο ήταν αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης με καταστροφικά για τον ίδιο και το κόμμα του αποτελέσματα. Ηταν υποχρεωμένος να καλύψει το κενό με κάποιο τρόπο.
Η «δική του αλήθεια», όπως την αποκαλεί, γραπτή και σε δημόσια κρίση αλλά εκτός κοινοβουλευτικού ή κομματικού πλαισίου, δίνει – αν όχι διέξοδο – μια ευκαιρία. Ιθάκη δεν είναι, ήταν όμως το απαραίτητο Πρώτο Σκαλί.
