Το κύριο ζήτημα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις που απαιτεί διευθέτηση είναι η διένεξη του Αιγαίου που περιλαμβάνει 7 διαφορές: αιγιαλίτιδα ζώνη, εθνικός εναέριος χώρος, υφαλοκρηπίδα, στρατιωτικοποίηση των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, Ιμια/Καρντάκ και κατά την Τουρκία «γκρίζες ζώνες», Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) και FIR (Περιοχή Πληροφοριών Πτήσεων). Μέχρι σήμερα έχουν υπάρξει δύο διαδικασίες: (1) ένα «συνολικό πακέτο συμφωνίας», όπως φάνηκε στις συνομιλίες του 1975-1981, διαδικασία που επιθυμούσε κυρίως η Τουρκία· και (2) ένα «μικρό πακέτο», όπως φάνηκε στις συνομιλίες του 2002-2003, διαδικασία που επιθυμούσε η Ελλάδα. Υπάρχουν δύο τρόποι για να επιτευχθεί διευθέτηση: οι διαπραγματεύσεις και, όσον αφορά τα πιο δύσκολα από τεχνικής άποψης ζητήματα, την υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ, η προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο ή σε διαιτητικό δικαστήριο.
Η επίλυση στη βάση των εθνικών συμφερόντων των δύο κρατών (κυριαρχία, κυριαρχικά δικαιώματα, εθνική ασφάλεια, πετρέλαιο, αν υπάρχει κατάλληλο προς εξόρυξη, πρόσβαση σε νησιά και λιμάνια, κ.ά.), θα πρέπει να τεθεί σε μια αποτίμηση κόστους – οφέλους. Το τελικό αποτέλεσμα θα είναι μάλλον το «μοίρασμα της διαφοράς» (split-the-difference), με αμοιβαίες και ανάλογες υποχωρήσεις και συμβιβασμούς που στην ουσία θα αποβεί «θετικού αθροίσματος», με δύο κερδισμένα μέρη από την οριστική και βιώσιμη επίλυση.
Οσον αφορά την υφαλοκρηπίδα, ευκολότερη είναι η οριοθέτηση στο βόρειο Αιγαίο και πιο δύσκολη στο νότιο Αιγαίο, με τα Δωδεκάνησα και τις Κυκλάδες να σχηματίζουν μια αδιάσπαστη αλυσίδα, αφήνοντας την Τουρκία χωρίς υφαλοκρηπίδα, ακόμη και αν στα Δωδεκάνησα δεν δοθεί υφαλοκρηπίδα. Σε οποιαδήποτε οριοθέτηση, το λογικό και δίκαιο αποτέλεσμα είναι 25% με 30% της υφαλοκρηπίδας να πηγαίνει στην Τουρκία και 70% με 75% στην Ελλάδα, και αυτό γιατί οι ακτές στο Αιγαίο έχουν αναλογία ένα προς τέσσερα. Ισως να γίνει χρήση «δακτύλων» για την τουρκική υφαλοκρηπίδα, όπως είχε προτείνει ο Andrew Wilson, ή «καρφιών» ή «βελών» όπως είχα προτείνει από την πλευρά μου. Ανάλογη θα είναι και η οριοθέτηση της ΑΟΖ.
Οσον αφορά την αιγιαλίτιδα ζώνη η Ελλάδα θα μπορούσε να τηρήσει τα υπάρχοντα 6 ναυτικά μίλια (που καλύπτουν τις ανάγκες της χώρας) ή να προβεί σε επέκταση σε ορισμένες περιοχές, π.χ. 12 ν. μίλια στα ηπειρωτικά εδάφη και 6 στα νησιά του Αιγαίου, με την προϋπόθεση ότι η Τουρκία θα αποδεχτεί αυτή την επέκταση. Σχετικά με τη μονομερή επέκταση στα 12 μίλια, στην οποία επανέρχονται συνεχώς γνωστοί εθνικιστές και ιέρακες στη χώρα μας, αυτή είναι αδιανόητη και αυτό για 4 λόγους.
Πρώτον, όταν υπάρχει άλλη παράκτια χώρα, όπως συμβαίνει με το Αιγαίο, η επέκταση στο εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης είναι πιο λογικό και πιο δίκαιο (equitable) να γίνεται σε συνεννόηση με τη γειτονική χώρα, στο πλαίσιο της καλής γειτονίας, της συνεργασίας και της ειρήνης και της ασφάλειας (Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών, Διακήρυξη του ΟΗΕ για τις Φιλικές Σχέσεις του 1970 και Τελική Πράξη του Ελσίνκι του 1975).
Δεύτερον, η μονομερής επέκταση συνιστά πράξη εχθρική προς την Τουρκία, της οποίας θίγονται τα νομιμοποιημένα εθνικά συμφέροντα, μια και αποκλείεται τελείως από το Αιγαίο σαν να ήταν περίκλειστη χώρα. Και μια τέτοια πράξη δεν συμβάλλει στην καλή γειτονία και την προσέγγιση που είναι προς το συμφέρον και των δύο χωρών και των λαών τους.
Τρίτον, κλείνει η ανοικτή θάλασσα, με το Αιγαίο να καθίσταται «ελληνική λίμνη», γεγονός που πλήττει όλα τα κράτη που τα πλοία τους διαπερνούν το Αιγαίο, και θίγει το σύνολο της διεθνούς κοινότητας που κερδίζει από τη ναυσιπλοΐα που διέρχεται από το Αιγαίο.
Τέταρτον, το κλείσιμο μιας ανοικτής θάλασσας και ειδικά μιας θάλασσας όπως το Αιγαίο, που αποτελεί σημαντική θαλάσσια οδό για άλλες θάλασσες, δεν αρμόζει στη χώρα που διαθέτει τον μεγαλύτερο εμπορικό στόλο στον κόσμο.
Σε ό,τι αφορά τον ελληνικό εναέριο χώρο πρέπει να συμπίπτει με την αιγιαλίτιδα ζώνη και όχι το αντίστροφο. Πρέπει να περιοριστεί στα 6 μίλια ή σε οποιοδήποτε άλλο εύρος γίνει αποδεκτό για την αιγιαλίτιδα ζώνη (η Ελλάδα είναι το μόνο κράτος στον κόσμο με εθνικό εναέριο χώρο ευρύτερο από την αιγιαλίτιδα ζώνη της, κάτι που προφανώς αντιβαίνει προς το διεθνές δίκαιο).
Οσο για την αποστρατιωτικοποίηση, θα μπορούσε να υπάρξει μια ισορροπημένη μείωση των δυνάμεων τόσο στα ανατολικά ελληνικά νησιά όσο και στις τουρκικές ακτές (Τουρκική Τέταρτη Στρατιά και στολίσκος αποβατικών σκαφών στην περιοχή της Σμύρνης).
Το ζήτημα των Ιμίων/Καρντάκ και τα περί «γκρίζων ζωνών» θα μπορούν να εξαφανιστούν από την ημερήσια διάταξη, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι τα άλλα βασικά ζητήματα θα επιλυθούν, ή να υπάρξει μια διευθέτηση σχετικά με πιο ακριβή θαλάσσια όρια βορείως των Δωδεκανήσων.
Η διαφορά για το FIR πιθανότατα θα λυθεί μόλις επιλυθούν τα υπόλοιπα ζητήματα, ιδίως ο εθνικός εναέριος χώρος.
Ο Αλέξης Ηρακλείδης είναι ομότιμος καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και συγγραφέας τριών βιβλίων για τη διένεξη του Αιγαίου και την επίλυσή της
