Ο εξόριστος αιγύπτιος κωμικός Μπάσεμ Γιούσεφ βίωσε από πρώτο χέρι πώς οι μισαλλόδοξες κυβερνήσεις μπορούν να φιμώσουν την πολιτική σάτιρα. Και είχε ένα σύντομο μήνυμα για όσους ζουν σε μια εποχή καταστολής της ελευθερίας του λόγου από τον Ντόναλντ Τραμπ: «Συμπολίτες μου αμερικανοί πολίτες», έγραψε στο X. «Καλώς ήρθατε στον κόσμο μου». «Το πολιτικό χιούμορ δεν είναι για γέλια», σημείωσε πρόσφατα ο Οφερ Φέλντμαν, καθηγητής Πολιτικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κιότο. «Στην εποχή μας, την εποχή όπου οι αυταρχικοί ηγέτες πληθαίνουν, οι κωμικοί είναι σαν τα καναρίνια στα ορυχεία. Τα έπαιρναν μαζί τους σε κλουβιά οι ανθρακωρύχοι που κατέβαιναν στις στοές γιατί ήταν τα πρώτα που καταλάβαιναν εάν υπήρχε διαρροή επικίνδυνου αερίου. Ετσι και οι κωμικοί – είναι οι πρώτοι που υφίστανται λογοκρισία όταν οι δημοκρατικές συνθήκες συμπιέζονται».
Με τις επιθέσεις του εναντίον του Τζίμι Κίμελ, ενός από τους εξέχοντες αμερικανούς σατιρικούς, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ εντάχθηκε σε μια ομάδα αντιφιλελεύθερων ηγετών σε όλο τον κόσμο που δεν ανέχονται κανένα αστείο. Προηγήθηκε η απομάκρυνση ενός άλλου σατιρικού παρουσιαστή, του Στίβεν Κολμπέρτ αλλά για τον Τραμπ ούτε αυτό ήταν επαρκές. Ζήτησε να απολυθούν και άλλοι δύο κωμικοί που τον σατιρίζουν ο Τζίμι Φάλον και ο Σεθ Μέγερς. Έτσι απλά. Και όταν την Τρίτη, έπειτα από μεγάλες αντιδράσεις ανά τον κόσμο αλλά και στα στούντιο της μητρικής εταιρείας Disney, το σόου του Κίμελ ξαναμπήκε στο πρόγραμμα του ABC, ο Τραμπ δεν μπόρεσε να κρύψει την απογοήτευσή του. Ετσι απλά. Αλλωστε ξέρει πως έχει το πάνω χέρι, με τον πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Επιτροπής Επικοινωνιών Μπρένταρ Καρ που πιέζει τα δίκτυα να φιμώσουν τους ενοχλητικούς.
Από την Ινδία μέχρι την Αίγυπτο
Τα έχουμε δει και αλλού. Από τον στρατιωτικό ηγέτη της Αιγύπτου, Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι, μέχρι τον πρωθυπουργό της Ινδίας, Ναρέντρα Μόντι, τα γέλια συχνά κόβονται για τους κωμικούς καθώς η δημοκρατία φθίνει. Ο Γιούσεφ έγινε αρχικά γνωστός με μια τηλεοπτική εκπομπή στην οποία επέκρινε το αιγυπτιακό καθεστώς. Γνωστός ως ο «αιγύπτιος Τζον Στιούαρτ» – αναφορά στον αμερικανό παρουσιαστή talk show από τον οποίο εμπνεύστηκε ο Γιούσεφ – είναι πρώην καρδιοχειρουργός που έκανε καριέρα στην σάτιρα και έγινε στόχος δύο κυβερνήσεων. Συνελήφθη για πρώτη φορά τον Απρίλιο του 2013, κατηγορούμενος για προσβολή του Ισλάμ και του τότε προέδρου της Αιγύπτου, Μόρσι. Μήνες αργότερα, όταν ο Σίσι ανέτρεψε τον Μόρσι, ο κωμικός αναγκάστηκε να ακυρώσει την εκπομπή του και να εγκαταλείψει τη χώρα, επειδή δέχθηκε απειλές. «Δεν είχαμε χώρο για σάτιρα στην Αίγυπτο. Δημιουργήσαμε τον δικό μας χώρο. Επρεπε να αγωνιστούμε γι’ αυτόν», είχε πει. «Ακόμα προσπαθούμε».
Στην Ινδία, μια χώρα με ιστορία ελεύθερου δημόσιου διαλόγου οι κωμικοί βρίσκουν τον μπελά τους όταν σατιρίζουν το κυβερνών ινδουιστικό κόμμα Μπαρατίγια Τζανάτα. Παρόμοιες υποθέσεις έχουν προκύψει στη Ρωσία, συμπεριλαμβανομένου κωμικού αζερικής καταγωγής και ενός πολίτη της Λευκορωσίας, του Ιντρακ Μιρζαλιζάντε, ο οποίος κρατήθηκε επί 10 ημέρες και αργότερα του απαγορεύτηκε η είσοδος στη χώρα για ένα αστείο σχετικά με τον ανοιχτό ρατσισμό στη Ρωσία.
Ο Μπέμερμαν και το ποίημα για τον Ερντογάν
Η κωμωδία, όπως φαίνεται, μπορεί να αντιμετωπιστεί από ορισμένους και ως διεθνικό έγκλημα. Η τουρκική κυβέρνηση ζήτησε τη δίωξη ενός γερμανού κωμικού το 2016 για την ερμηνεία ενός σατιρικού ποιήματος για τον πρόεδρο Ερντογάν. Στη βραδινή εκπομπή που προβλήθηκε από το κρατικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο ZDF, ο Γιαν Μπέμερμαν κάθισε μπροστά από μια τουρκική σημαία κάτω από ένα μικρό πορτρέτο του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, διαβάζοντας ποίημα που κατηγορούσε τον πρόεδρο για καταστολή των μειονοτήτων και «κυνήγι των Κούρδων». Ο δικηγόρος του Ερντογάν, Μίχαελ φον Σπρέγκερ, προσπάθησε να επιβάλει την πλήρη απαγόρευση του ποιήματος και η τότε καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ επικρίθηκε έντονα επειδή φαινόταν να υποχωρεί στις απαιτήσεις της Άγκυρας. Ο Μπέμερμαν είπε τότε ότι ένιωθε ότι η Μέρκελ «με έκοψε κομματάκια και με σέρβιρε μαζί με τσάι» στον Ερντογάν, και ότι κινδύνευε η ελευθερία του λόγου στη Γερμανία. Οι κατηγορίες που ασκήθηκαν εναντίον του αργότερα αποσύρθηκαν και του παρασχέθηκε αστυνομική προστασία.
Όπως σημειώνει η Μαρτίνα Κέσελ στο βιβλίο «Η πολιτική του χιούμορ», «η άνοδος της δημοκρατίας στον 18ο και 19ο αιώνα συσχετίστηκε με την άνοδο της εξελιγμένης πολιτικής γελοιογραφίας, κυρίως στις εφημερίδες. Η περίοδος μεταξύ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου χαρακτηρίζεται συχνά ως η εποχή των ακραίων καταστάσεων – ενώ αυτή η εποχή γνώρισε πρωτοφανή βία και απώλειες ανθρώπινων ζωών, είδε επίσης μια έξαρση της χιουμοριστικής ψυχαγωγίας τόσο στις δημοκρατικές όσο και στις αυταρχικές κοινωνίες.
Το χιούμορ είναι ένα σημαντικό μέσο για τη διαπραγμάτευση της ταυτότητας και της αίσθησης του ανήκειν και στον 20ό αιώνα τα κόμικς αλλά και τα σόου των κωμικών προσέλκυσαν ένα τεράστιο κοινό τόσο σε δημοκρατικές όσο και σε αυταρχικές κοινωνίες. Η χρήση του χιούμορ ως κατηγορίας ιστορικής ανάλυσης μας επιτρέπει να δούμε όχι μόνο πώς το χιούμορ διασκεδάζει, αλλά και πώς λειτουργεί ως πολιτιστική πρακτική που οργανώνει την κοινωνική τάξη αλλά και αποκαλύπτει κοινές υποθέσεις για την κοινωνία και την πολιτική.
Γι’ αυτό, τους κωμικούς και τα μάτια μας. Σαν τα καναρίνια στα ορυχεία είναι οι πρώτοι που δέχονται τα δηλητηριώδη αέρια κυβερνήσεων που φλερτάρουν με τον αυταρχισμό».
