Δημοφιλέστατος απ' αρχής στην πατρίδα μας ο Μπωντλαίρ όχι μόνο πολυμεταφράστηκε, αλλά και επηρέασε την ελληνική ποιητική, ιδίως κατά τον Μεσοπόλεμο, σε τέτοιο βαθμό, ώστε δικαίως έγινε και γίνεται λόγος για τον ελληνικό μπωντλαιρισμό. Η δε δημοφιλία του είναι αδιάλειπτη, καθώς κοντά στις νέες μεταφράσεις του έργου του, ποιητικού και θεωρητικού, κοσμείται πλέον η σχετική βιβλιογραφία και από διάσημους τίτλους δευτεροταγούς γραμματείας με μεταφρασμένα βιβλία του Σαρτρ, του Μπατάιγ και του Μπένγιαμιν.
Ο Ερρίκος Σοφράς, δοκιμασμένος μεταφραστής του Ωντεν, της Ντίκινσον, του Πέννα και των σαιξπηρικών σονέτων, επιλέγει να μεταφράσει από τα μπωντλαιριανά «Ανθη του Κακού» την ενότητα των «Παρισινών Πινάκων», συνοδεύοντάς την με τα «Απαγορευμένα Ποιήματα», που είχε εκδώσει παλιότερα. Εδώ συμπυκνώνεται η θεματολογία που παρουσιάζεται στην ενότητα «Σπλην και ιδεώδες» και που προηγείται στη σειρά των ποιημάτων που απαρτίζουν τα «Ανθη του Κακού». Στο μέρος αυτό, επίσης, συναντώνται τόσο σπληνικές καταστάσεις όσο και άπιαστα ιδεώδη, μόνο που εδώ όλα αποδίδονται με πνεύμα ποιητικής εικαστικής: πρόκειται για πίνακες ζωγραφισμένους με το μοντέρνο πνεύμα της εποχής, δηλαδή το ιμπρεσιονιστικό, με τη διαφορά όμως ότι στη θέση του «καλού» ιμπρεσιονιστικού φωτός έχει μπει το «κακό» έρεβος της παρισινής μεγαλούπολης. Και μόνη η ανάγνωση των τίτλων των ποιημάτων αρκεί στον αναγνώστη, για να προδιατεθεί σχετικά με το τι θα διαβάσει στις στιχηρές αράδες. Τα θέματα είναι άλλα, τα χρώματα είναι ανάποδα, τα αποτυπώματα είναι βαθιά: ο Μπωντλαίρ είναι κατ' επιλογήν του ένας ανάστροφος Μανέ, αφού, αντί να επιλέγει να τονίσει «συμφωνικά» στοιχεία, προκρίνει «διαφωνίες» («dissonances»), κάτι πρωτάκουστο στις μέρες του και κάτι που ακούγεται με αμείωτο ενδιαφέρον στις μέρες μας: δύο αιώνες και πλέον μετά τη γέννησή του.
Με διαφωνικό μουσικοεικαστικό χρωστήρα περνάει στους στίχους του λέξεις και ήχους, χροιές σημείων και αποχρώσεις νοημάτων, απηχήσεις της πλήξης και της μελαγχολίας, παρηχήσεις της πίστης στον Θεό που ευλογούνται από λιτανείες αφιερωμένες στον Σατανά. Το ρηματικό στερέωμα του Μπωντλαίρ χτίζεται σε κάθε ποίημα από το παρατηρητικό μάτι ενός απαρατήρητου περιπατητή με γραφίδα, για να τραπεί σε εννοηματωμένο σύμπαν μιας ολόκληρης εποχής: αυτής του καταρκτικού και ολοένα θριαμβεύοντος βιομηχανικού καπιταλισμού, δομική συνέπεια του οποίου είναι η ανθρώπινη αλλοτρίωση. Οι γέροι και οι γριούλες, οι τυφλοί, η κοκκινομάλλα ζητιάνα, οι μακάβριοι χοροί και οι σκελετοί, ακόμα και αυτή η καθ' υπόθεσιν όμορφη διαβάτισσα που σβήνει απομακρυνόμενη στον δρόμο, είναι όντως πίνακες της Πόλης του Φωτός, που έχει τοπία με ήλιο, αλλά και τοπία με ομίχλες και βροχές, με λυκαυγή και λυκόφωτα, με όνειρα ζωής και εφιάλτες θανάτου. (Στην προηγηθείσα μεγάλη περίοδο χώρεσαν, σημειωτέον, σχεδόν όλοι οι τίτλοι και όλα τα θέματα των «Παρισινών Πινάκων».)
Στα «Απαγορευμένα Ποιήματα» (απαγορευμένα δικαστικώς από το 1857 και «αποκατασταθέντα» ως προς τη νομιμότητά τους το 1949) κυρίαρχο θέμα είναι, αμέσως ή εμμέσως, ο έρωτας: ο «πορνικός», ο «λεσβιακός», ο «ανώμαλος». Πρόκειται για την κυριολεκτική αποθέωση του Κακού!
Στον Μπωντλαίρ, σε έναν αντιδραστικό, έτυχε να είναι ο επινοητής και ο στεγαστής της νεωτερικότητας, ο λυρικός πατέρας του Μαλλαρμέ, του Βαλερύ και του Σαρ. Είναι αυτός που εισάγει εμφατικά στην ποίηση και ερευνά το absolutum novum, τον θάνατο: όχι τόσο ως αποτέλεσμα, όσο ως διαδικασία. Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει τα πάντα και να μιλήσει γι' αυτά, εκτός από ένα: τον θάνατό του. Με αντεστραμμένες ιμπρεσιονιστικές πινελιές μάς δίνει ο Μπωντλαίρ επιλεγμένες φάσεις αυτής της κατ' ουσίαν αλλοτριωτικής διαδικασίας.
Ρίμες και αμφισημίες
Η μετάφραση μπωντλαιριανών κειμένων ως μιμητική επανάληψη εν χρόνω μάς δίνει στιγμές και ροπές της ποιητικής σύλληψης του δημιουργού - με τα μάτια του μεταφραστή εννοείται. Είναι αναποδράστως ερμηνευτική η κάθε μετάφραση, ακριβώς επειδή είναι ενέργεια αναγνωστική. Ο Σοφράς είναι στέρεος γνώστης της ποιητικής του ύλης και αποδεδειγμένα παρατηρητικός ερμηνευτής της: σέβεται τις δομές των ποιημάτων, κρατάει τις ρίμες και τα μέτρα, αποδίδει τις αμφισημίες των λεκτικών μονάδων, την πολυσημία των νοημάτων και την πολυτυπία των πρωτότυπων σχημάτων λόγου και διανοίας. Με τα μεταφράσματά του ανοίγει θύρες προσέγγισης και κατανόησης του έργου ενός ποιητή, χάρις στον οποίο συγκροτήθηκε η παγκόσμια έμμετρη νεωτερική ποίηση. Τα λυρικά επιτεύγματα του μεταφραστή τα υποστυλώνουν ακράδαντα τόσο τα σχόλιά του στα επιμέρους ποιήματα όσο και το δοκίμιο ποιητικής, με το οποίο κλείνει η εξαιρετική αυτή δίγλωσση έκδοση.
Ο Γιώργος Κεντρωτής διδάσκει Θεωρία της Μετάφρασης στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο
Eνα ποίημα
Οι εφτά γέροι
Στον Βίκτωρα Ουγκώ
Πόλη, μυρμηγκιά πυκνή, όνειρα γεμάτη,
Όπου φαντάσματα στο φως διαβάτες ενοχλούνε!
Μες στα στενά κανάλια του ακμαίου κολοσσού
Πλήθος μυστήρια, σα χυμοί φυτών, κυλούνε.
Έτσι ένα πρωί, με καταχνιά θαμπή,
Που όλα τα σπίτια ψήλωνε του δρόμου εκείνου,
Μοιάζαν προβλήτες σε ποτάμι φουσκωμένο,
Σκηνικό ίδια η καρδιά του θεατρίνου,
Ομίχλη κίτρινη πλημμύριζε τα πάντα,
Κι ως βάδιζα, τεντώνοντας ηρωικά τα νεύρα,
Αντιμιλούσα με την ξέπνοη ψυχή μου,
Στη γειτονιά που τράνταζαν τα κάρα νύχτα-μέρα.
Ξάφνου ένας γέροντας με κίτρινα κουρέλια
Με χρώμα απ' της νεροποντής την αλαμπία,
Στη θέα του θα 'πεφταν βροχή ελεημοσύνες,
Αν στα δυο μάτια του δε γυάλιζε η κακία,
Φάνηκε μπρος μου. Κι ήτανε το μαυράδι τους
Μες στη χολή· το βλέμμα του ακόνιζε το αγιάζι,
Μακρύ το γένι του, αλύγιστο πετιόταν
Σαν το σπαθί - με του Ιούδα πόσο μοιάζει.
Όχι κυρτός, μα είχε σπάσει. Αφού η ράχη
Με το πόδι, μια τέλεια ορθή γωνία.
Έτσι που το ραβδί του, ολοκληρώνοντας,
Τη στάση του 'δινε και την αδέξια πορεία
Χωλού τετράποδου ή Εβραίου με τρία σκέλια·
Στο σύμπαν εχθρικός παρά μ' αδιαφορία·
Και όλο σκόνταφτε στη λάσπη και στο χιόνι
Ωσάν να σύντριβε νεκρούς, σα να τους λιώνει.
Φάνηκε κι ένας ίδιος: γένια, ραβδί, ράχη·
Από την ίδια κόλαση: κουρέλια, βλέμμα·
Δίδυμοι εκατό χρονώ, αλλόκοτα στοιχειά,
Με το ίδιο βήμα πήγαιναν σ' άγνωστο τέρμα.
Μα ποιας αισχρής πλεκτάνης είχα γίνει στόχος;
Ποια τύχη μοχθηρή έτσι με ταπεινώνει;
Λεπτό με το λεπτό, εφτά φορές μετρούσα
Ο γέρος να πληθαίνει, παντού να ξεφυτρώνει!
Όποιον ρίγος αδερφικό δεν κυριεύει
Κι όποιος γελά με τη δική μου ανησυχία
Ας ξέρει, τα βδελυρά εφτά τέρατα αιώνια
Μοιάζαν, παρά το γήρας, την αδυναμία!
Θ' άντεχα εγώ να ζω, αν έβλεπα τον όγδοο,
Σωσία αμείλικτο, ειρωνικό όλως διόλου;
Άθλιο Φοίνικα, γιο και πατέρα στον εαυτό του;
-Την πλάτη γύρισα στο θίασο του Διαβόλου.
Με οργή του μέθυσου, που όλα διπλά τα βλέπει,
Στο σπίτι μου έτρεξα, κλείδωσα τρομαγμένος,
Άρρωστος, με μυαλό να καίει, είχα σαστίσει,
Απ' το παράλογο μυστήριο χτυπημένος!
Το λογικό ανήμπορο να πάρει το τιμόνι·
Την προσπάθεια ξεστράτιζε η τρικυμία,
Χόρευε, χόρευε το γέρικο σκαρί, η ψυχή μου!
Δίχως πανιά, σε πόντο δίχως παραλία!
(Μετάφραση Ερρίκος Σοφράς)
{1BSYG}Σαρλ Μπωντλαίρ{1BSYG}{2BTIT}Τα Ανθη του ΚακοΥ(Παρισινοί Πίνακες – Τα απαγορευμένα ποιήματα{2BTIT}{3BEKD}Μτφ., σχόλια, επίμετρο Ερρίκος ΣοφράςΜεταίχμιο, 2021, σελ. 184{3BEKD}{4BTIM}Τιμή 15,50 ευρ{4BTIM}ώ
Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
