Την προηγούμενη φορά που ο Ντάνιελ Κέλμαν επέλεξε τη φόρμα του ιστορικού μυθιστορήματος επιφόρτισε τους ήρωές του, τον κορυφαίο ερευνητή Αλεξάντερ φον Χούμπολντ και τον μαθηματικό – αστρονόμο Καρλ Φρίντριχ Γκάους, να μετρήσουν τον κόσμο. Εκείνη ήταν η εποχή του γερμανικού κλασικισμού – τέλη του 18ου αιώνα -, η εποχή του Γκαίτε, του Σίλλερ και – ώς ένα σημείο – του Ιμάνουελ Καντ. Ο νέος ανθρωπισμός έλουζε με «φως, περισσότερο φως» την Πρωσία, αλλά ο νεαρός συγγραφέας Κέλμαν παρουσίαζε ένα χαοτικό σύμπαν δύσκολο να γεωμετρηθεί. Ο Φον Χούμπολντ στη «Μέτρηση του κόσμου» (Καστανιώτης, μτφ. Κώστας Κοσμάς, 2007) ήταν ο επιστήμονας με παρωπίδες, χωρίς χιούμορ, που περιπλανιόταν σε φανταστικούς τόπους – ζούγκλες, στέπες, ηφαίστεια. Σαν ήρωας ενός πρωσικού μαγικού ρεαλισμού (το είδος της λογοτεχνίας που ο ίδιος ο Κέλμαν δήλωσε από τότε ως αναφορά, μαζί με τη «Λότε στη Βαϊμάρη» του Τόμας Μαν και το «Μason & Dixon» του Πίντσον).

Οι ήρωες του Κέλμαν διαμορφώνουν και «διαβάζουν» τον κόσμο μέσα από τη δική τους συνείδηση, όπως οι καλύτεροι φαινομενολόγοι. Αποτυπώνουν την πραγματικότητα πίσω από τα γεγονότα και στη συνέχεια τα παραχαράσσουν – με ειρωνεία, με λυρισμό, με βίαιο χιούμορ. Σ’ αυτό σύμπαν προσγειώνεται και ο Τυλ Ούλενσπιγκελ, περιπλανώμενος καλλιτέχνης και σαλτιμπάγκος, στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα. Με την αυθαιρεσία που επιτρέπει το δοκιμασμένο πλέον ύφος του 43χρονου Κέλμαν η θρυλική φιγούρα της γερμανικής κουλτούρας μεταφέρεται μπροστά στον χρόνο κατά τρεις αιώνες. Στο νεότερο μυθιστόρημα του γερμανού συγγραφέα αναγκάζεται να δραπετεύσει με τη συνομήλική του Νέλε ύστερα από την εκτέλεση του πατέρα του, ερασιτέχνη ερευνητή, με την κατηγορία της μαγείας. Το δικό του βασίλειο είναι η «φυλακή» της Ευρώπης: ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618 – 1648), στη διάρκεια του οποίου η πραγματικότητα συναντά τα φαντάσματα της λογικής, οι γελωτοποιοί τους βασιλιάδες, η ποιητικότητα τη φρίκη του παράλογου. Οπως ο Τυλ πετάει τις μπάλες του στον αέρα, έτσι και ο Κέλμαν χρησιμοποιεί τις τεχνικές τού μεταμοντέρνου (διαφαίνεται σε αρκετά σημεία ο Ουμπέρτο Εκο), τους γλωσσικούς γρίφους, τη μείξη της μυθοπλασίας και της Ιστορίας, για να φανερώσει κρύβοντάς το ένα «μυθιστόρημα της θλίψης». Η ανθρώπινη ζωή δεν αξίζει τίποτε, χαρακτήρες σαρώνονται όπως οι διαγραμμισμένες προτάσεις, η αφήγηση δεν φτάνει για να αποτυπώσει την ερήμωση του κόσμου. «Οταν αργότερα προσπάθησε να περιγράψει τι είχαν αντικρίσει, ο παχύς κόμης αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι δεν μπορούσε» γράφει στην καρδιά του μυθιστορήματός του ο συγγραφέας για τη μάχη που ανοίγεται μπροστά στους ήρωές του. «Ξεπερνούσε τις ικανότητές του ως συγγραφέα. Ξεπερνούσε ακόμη και τις ικανότητές του ως λογικού ανθρώπου…». Η πικρή αυτή ειρωνεία θα συνοδεύει τον αναγνώστη ώς το τέλος. Ο Κέλμαν τον έχει τοποθετήσει σε απόσταση ασφαλείας απέναντι στη φρίκη του πολέμου και σε απόσταση ικανή να προκαλέσει την εσωτερική του συνείδηση: κατά πόσο ο σημερινός μας κόσμος διατηρεί τις αρχές εκείνου του μακρινού Διαφωτισμού;

Γιατί αποφασίσατε να «ξαναεφεύρετε» τον χαρακτήρα του μυθικού Τυλ δίνοντάς του καινούρια ταυτότητα στο μυθιστόρημα;

Κατάλαβα πολύ νωρίς ότι χρειαζόμουν έναν γελωτοποιό μέσα στο μυθιστόρημα – σαν έναν οδηγό που μπορεί να δείξει στον αναγνώστη όλα τα είδη των ανθρώπων της εποχής και να τον κατευθύνει στους διαφορετικούς τόπους της παλιάς Γερμανίας. Εκείνη την περίοδο η κοινωνία ήταν στατική και μονολιθική. Οι άνθρωποι δεν ταξίδευαν και δεν υπήρχε καν η έννοια της κοινωνικής ανέλιξης (ή της πτώσης). Μόνο ένας κλόουν θα μπορούσε να μετακινείται οπουδήποτε και να συναντάει τον οποιονδήποτε. Και τότε ήταν που μου ήρθε η ιδέα: γιατί να μην «καλέσω» την Αυτού Μεγαλειότητα, τον Τυλ Ούλενσπιγκελ, τον μυθικό γελωτοποιό της βορειοευρωπαϊκής παράδοσης; Ξαφνικά όλα στο βιβλίο μπήκαν σε μια σειρά.

Αυτοπεριοριστήκατε στον τρόπο που έπρεπε να τον σκιαγραφήσετε; Δεν είναι ένας «αντιπολεμικός» ήρωας και εκμεταλλεύεται συχνά τους ανθρώπους.

Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι «καθαρός» χαρακτήρας…

Εχετε δίκιο. Ενας γελωτοποιός δεν μπορεί να είναι «καθαρός», πρέπει να υπάρχει κάτι σατανικό και παράδοξο στη φύση του. Είναι αυτός που λέει την αλήθεια κατάμουτρα στην εξουσία, αλλά την ίδια στιγμή διατηρεί τη «συγγένειά» του με τον διάβολο. Δεν μπορείς ποτέ να τον κατανοήσεις απολύτως. Ούτε εγώ μπόρεσα, αλλά το απόλαυσα! Ο Τυλ, όντως, δεν είναι ο ήρωας που εναντιώνεται στον πόλεμο, αλλά δεν είναι και υπέρ του πολέμου. Είναι εκείνος που θριαμβεύει στη σκοτεινή, χαοτική πλευρά του.

Αλήθεια, γιατί ο Τριακονταετής Πόλεμος έχει τόσο κεντρικό «ρόλο» στο μυθιστόρημα; Μοιάζει να είναι ο πραγματικός «πρωταγωνιστής».

Κι όμως, είναι! Αυτή ήταν η πρώτη και βασική μου πρόθεση: να γράψω γι’ αυτόν τον συγκεκριμένο πόλεμο, γι’ αυτή την περίοδο χάους, οργής και σύγχυσης. Από πολλές απόψεις, ήταν ο χειρότερος πόλεμος στην ευρωπαϊκή Ιστορία πριν από τον 20ό αιώνα. Οπότε, ισχύει, είναι ο «πρωταγωνιστής» του βιβλίου σε πολλά επίπεδα.

Και ξαφνικά ανακαλύπτουμε τον Σαίξπηρ ως μυθιστορηματικό χαρακτήρα! Διστάσατε καθόλου πριν το επιχειρήσετε;

Οχι, καθόλου. Αισθάνθηκα ότι είναι κάτι αληθινά αναζωογονητικό και όμορφο στο σημείο που γίνεται. Η περίοδος εκείνη δεν ήταν μόνο σκοτεινή, αλλά και η εποχή του Σαίξπηρ! Δεν ήθελα να ξεχαστεί αυτό. Και δύο από τους βασικούς χαρακτήρες, η Ελίζαμπεθ Στιούαρτ και ο σύζυγός της Φρίντριχ, υπήρξαν πιθανότατα οι μόνοι άνθρωποι από τη Γερμανία που είχαν συναντήσει τον Σαίξπηρ και τον είχαν δει να παίζει στη σκηνή. Γι’ αυτό έπρεπε να συμμετέχει στο μυθιστόρημα. Τελικά έγινε το «κυρίαρχο πνεύμα» του βιβλίου από πολλές απόψεις. Οποτε δεν ήξερα πώς να συνεχίσω διάβαζα Σαίξπηρ!

Η γλώσσα έχει επίσης μεγάλη σημασία για να συλλάβει κανείς τις πολλές ταυτότητες μέσα στο μυθιστόρημα: ιδιωματισμοί της Γερμανίας, επιστημονική ορολογία, ντοπιολαλιές απ’ την Ευρώπη. Ποια είναι η γλώσσα της εποχής;

Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση για τους μεταφραστές! Ο 17ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία σχηματοποιείται η σύγχρονη γερμανική γλώσσα, έτσι όπως την ξέρουμε. Τα γερμανικά, ξέρετε, σε αντίθεση με τα ελληνικά, είναι μια σχετικά νέα γλώσσα, δεν έχει παρελθόν. Ετσι, χωρίς να μιμούμαι το παλαιότερο ύφος (αυτό θα ήταν βαρετό), προσπάθησα να περιγράψω τη διαδικασία: πώς η γερμανική γλώσσα και η γερμανική ποίηση εμφανίστηκαν στο μέσο του πολέμου. Παράλληλα, έπρεπε να μείνω πιστός στην οπτική που είχαν για τον κόσμο οι άνθρωποι του 17ου αιώνα. Δεν μιμήθηκα ούτε εδώ τη γλώσσα και την ομιλία, αλλά προσπάθησα να αποφύγω όλες τις σύγχρονες έννοιες, όπως «λεπτά», «ενέργεια» ή «ταχύτητα» – υπάρχουν εκατοντάδες λέξεις που χρησιμοποιούμε χωρίς να το σκεφτόμαστε, αλλά αναπαριστούν έννοιες καθόλου γνωστές για τους ανθρώπους εκείνης της περιόδου. Αυτό ήταν κάτι σημαντικό για εμένα: να παρουσιάσω την κοσμοθεώρηση και την οπτική τους για την εποχή χωρίς να μιμηθώ λέξεις και προτάσεις.

Να υποθέσουμε ότι όλοι κουβαλάμε τον Τυλ όπου κι αν ταξιδέψουμε;

Στην πραγματικότητα, δεν ξέρω. Είναι σίγουρα ένας χαρακτήρας γεμάτος αντιφάσεις, ποτέ δεν ξέρεις τι να περιμένεις απ’ αυτόν. Εχει στοιχεία σχιζοφρένειας, αλλά από την άλλη έχει ξεκάθαρες απόψεις και φέρεται λογικά. Κουβαλάει βέβαια και τα δικά του τραύματα! Ολες αυτές οι αντιφάσεις, ναι, μάλλον τον καθιστούν σύγχρονό μας.

Ευρώπη και Γερμανία

«Ο κόσμος μας γεννήθηκε στο χάος του 17ου αιώνα»

Η βία και ο τρόμος εναλλάσσονται στο μυθιστόρημα με το χιούμορ, το μπαρόκ με τον μοντερνισμό. Εχει να κάνει αυτή η εναλλαγή με τη γερμανική παράδοση απ’ την οποία προέρχεστε;

Ετσι ήταν εκείνη η εποχή! Οι άνθρωποι ήταν «μοντέρνοι» σε πολλές εκδοχές της ζωής τους, αλλά ταυτόχρονα ήταν βίαιοι και δεισιδαίμονες. Ολοι πίστευαν στη μαγεία. Δεν υπήρχε ακόμη η έννοια της σύγχρονης επιστήμης. Ο κόσμος μας γεννήθηκε μέσα στο χάος του 17ου αιώνα. Οπότε, ναι, σ’ εκείνα τα σκοτεινά χρόνια δημιουργήθηκε η κοινή μας ευρωπαϊκή παράδοση.

Ποιες αξίες αυτής της παράδοσης αξίζει να υπερασπιζόμαστε ακόμη και σήμερα που αμφισβητούνται;

Την ανεκτικότητα, την αυταξία του πολιτισμού και την ηθική αναγκαιότητα να βοηθάμε τους ανθρώπους που μας χρειάζονται. Στην πραγματικότητα, είναι σχετικά εύκολο. Πάρτε το παράδειγμα του Ντόναλντ Τραμπ. Σκεφτείτε όλα όσα εκείνος εχθρεύεται και θα έχετε μια καλή λίστα με τις θεμελιώδεις αξίες που εκπροσωπεί η Ευρώπη κι εμείς πρέπει να προασπιζόμαστε.

Μπορείτε να φανταστείτε την αντίδραση του σαλτιμπάγκου Τυλ εάν βρισκόταν ξαφνικά σε μια δημόσια συνάθροιση του κόμματος Pegida ή της Εναλλακτικής για τη Γερμανία;

Θα ήθελα πολύ να πω ότι θα ένιωθε απαίσια, επειδή αυτή θα ήταν η δική μου αντίδραση. Αλλά ο Τυλ είναι α-πολιτικός. Θα χαμογελούσε απλώς, θα βαριόταν και θα συνέχιζε το ταξίδι του χωρίς δεύτερη σκέψη.

Τι σημαίνει ότι είστε πετυχημένος συγγραφέας στη Γερμανία (σ.σ.: η «Μέτρηση του κόσμου» πούλησε 6 εκατομμύρια παγκοσμίως και μεταφράστηκε σε 44 χώρες); Είναι ακόμη ένα επάγγελμα με πρεστίζ;

Δεν πρέπει να παραπονιέμαι. Οι Γερμανοί έχουν ακόμη περί πολλού τη λογοτεχνία και εκτιμούν πραγματικά το επάγγελμα του συγγραφέα. Νομίζω ότι απ’ όλες τις χώρες οι συγγραφείς απολαμβάνουν το καλύτερο επίπεδο στη Γαλλία και τη Γερμανία.

Ντάνιελ Κέλμαν

Τυλ, ο σαλτιμπάγκος

Mτφ. Κώστας Κοσμάς, εκδ. Καστανιώτης,

2018, σελ. 381

Τιμή: 18 ευρώ