«Να παρατηρείς, να σημειώνεις και να σκέφτεσαι»

Ο βιογραφούμενος είναι μια από τις πλέον συναρπαστικές προσωπικότητες στην ιστορία της τέχνης και των επιστημών. Συνώνυμο του αναγεννησιακού ανθρώπου, ορισμένες ιδέες του οποίου φτάνουν ώς τις ημέρες μας επηρεάζοντας ακόμη και την ποπ κουλτούρα (το animation «Λέο Ντα Βίντσι: αποστολή Μόνα Λίζα» είναι προφανώς μόνο ένα πρόσφατο στιγμιότυπο). Ο 66χρονος βιογράφος, από την άλλη, ο Γουόλτερ Αϊζακσον, αποτελεί μια εγγύηση, καθώς έχει ήδη υπογράψει τη βιογραφία του Αϊνστάιν (Modern Times, 2010, μτφ. Τεύκρος Μιχαηλίδης) και την επίσημη του Στιβ Τζομπς (Ψυχογιός, 2011, μτφ. μετάφραση Γιώργος Μπαρουξής, Σοφία Παχή, Χρήστος Καψάλης). Πρώην πρόεδρος του CNN και αρχισυντάκτης του περιοδικού «TIME» έχει επίσης υπογράψει μία μονογραφία για τον Βενιαμίν Φραγκλίνο και τον Χένρι Κίσινγκερ. Πέρυσι, όμως, ήταν η σειρά του Λεονάρντο ντα Βίντσι, όπου ο Αϊζακσον έδωσε τον καλύτερό του εαυτό. Η βιογραφία κυκλοφορεί στις 22 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Ψυχογιός και, ειδικά για την περίσταση, το «Βιβλιοδρόμιο» παρουσιάζει μια εκτενή προδημοσίευση.

«Ως απόγονος μιας μακράς γενεαλογικής γραμμής συμβολαιογράφων, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι είχε έμφυτο το ένστικτο της καταγραφής. Το να κρατάει σημειώσεις με παρατηρήσεις, λίστες και ιδέες και να σχεδιάζει ήταν για εκείνον κάτι το φυσικό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1480, λίγο μετά την άφιξή του στο Μιλάνο, ξεκίνησε να κρατάει σημειώσεις σε τακτική βάση, πρακτική την οποία συνέχισε για το υπόλοιπο της ζωής του. Ορισμένα από τα σημειωματάριά του ξεκίνησαν ως μεμονωμένα φύλλα χαρτιού σε μέγεθος μικρής εφημερίδας. Αλλα ήταν μικροί τόμοι δεμένοι με δέρμα ή διφθέρα, σε μέγεθος βιβλίου ή και ακόμα μικρότερα, τα οποία είχε πάντα πάνω του για να κρατάει σημειώσεις.

Ενας σκοπός που είχαν αυτά τα σημειωματάρια ήταν να καταγράφουν ενδιαφέρουσες σκηνές, ιδιαίτερα όσες είχαν να κάνουν με ανθρώπους και συναισθήματα. «Καθώς περιφέρεσαι στην πόλη», έγραψε σε ένα από αυτά, «να παρατηρείς, να σημειώνεις και να σκέφτεσαι συνεχώς τις περιστάσεις και τη συμπεριφορά των ανθρώπων ενώ μιλούν και καβγαδίζουν, γελούν ή έρχονται στα χέρια». Για τον σκοπό αυτό, κρατούσε κρεμασμένο στη ζώνη του ένα σημειωματάριο σε μέγεθος μικρού βιβλίου. Ο ποιητής Τζοβάνι Μπατίστα Τζιράλντι, ο πατέρας του οποίου γνώριζε τον Λεονάρντο, γράφει: «Οταν ο Λεονάρντο επιθυμούσε να ζωγραφίσει μια μορφή, πρώτα αναλογιζόταν τι κοινωνική θέση και τι συναίσθημα θα αντιπροσώπευε· αν ήταν πατρίκιος ή πληβείος, πρόσχαρος ή αυστηρός, ανήσυχος ή γαλήνιος, ηλικιωμένος ή νεαρός, εξοργισμένος ή ήρεμος, ενάρετος ή αχρείος· και όταν κατέληγε, πήγαινε σε μέρη όπου ήξερε ότι συγκεντρώνονταν άνθρωποι αυτού του είδους και παρατηρούσε τα πρόσωπα, τους τρόπους, τις ενδυμασίες και τις χειρονομίες τους· και όταν έβρισκε αυτό που ανταποκρινόταν στον σκοπό του, το σημείωνε σε ένα μικρό βιβλίο που κουβαλούσε πάντα στη ζώνη του».

Αυτά τα μικρά βιβλία στη ζώνη του, μαζί με τα μεγαλύτερα φύλλα που είχε στο εργαστήρι του, έγιναν αποθηκευτικοί χώροι για τα πολύπλευρα ενδιαφέροντα και τις εμμονές του, που πολλές φορές μοιράζονται την ίδια σελίδα. Ως μηχανικός, ακόνισε τις τεχνικές του δεξιότητες σχεδιάζοντας μηχανισμούς που συνάντησε ή φαντάστηκε. Ως καλλιτέχνης αποτύπωσε ιδέες και έκανε προσχέδια. Ως ιμπρεσάριος της αυλής, δημιούργησε σχέδια για κοστούμια, συστήματα μετακίνησης σκηνικών, μύθους για τη θεατρική σκηνή και πνευματώδεις στίχους προς απαγγελία. Στα περιθώρια βρίσκουμε καταλόγους εργασιών και εξόδων, όπως και σχέδια ατόμων που του κέντριζαν τη φαντασία. Με τα χρόνια, καθώς επιδιδόταν με μεγαλύτερη σοβαρότητα στις επιστημονικές του μελέτες, γέμισε σελίδες με περιγράμματα και αποσπάσματα πραγματειών πάνω σε θέματα όπως η πτήση, το νερό, η ανατομία, η τέχνη, τα άλογα, η μηχανική και η γεωλογία. Το μόνο που απουσιάζει σχεδόν εντελώς είναι οι αποκαλύψεις ή εξομολογήσεις προσωπικής φύσης. Δεν πρόκειται για τις «Εξομολογήσεις» του Ιερού Αυγουστίνου, αλλά, αντιθέτως, για την εξωστρεφή παράθεση των θεμάτων που γοήτευαν έναν ερευνητή με ακόρεστη περιέργεια.

Προκειμένου να συλλέξει ένα τέτοιο συνονθύλευμα ιδεών, ο Λεονάρντο ακολούθησε μια πρακτική που είχε γίνει δημοφιλής στην Αναγεννησιακή Ιταλία: είχε πάντα μαζί του ένα σημειωματάριο, γνωστό ως zibaldone, το οποίο χρησιμοποιούσε ως σχεδιαστικό τετράδιο και ανθολόγιο. Εντούτοις, από άποψη περιεχομένου, τα σημειωματάρια του Λεονάρντο ήταν και είναι πρωτόγνωρα. Δικαίως έχουν αποκληθεί «η εκπληκτικότερη απόδειξη της δύναμης της ανθρώπινης παρατήρησης και φαντασίας που αποτυπώθηκε ποτέ στο χαρτί».

Οι 7.200 και πλέον σελίδες που διασώζονται πιθανόν να αντιπροσωπεύουν περίπου το ένα τέταρτο των όσων έγραψε ο Λεονάρντο. Ωστόσο, συγκριτικά, το ποσοστό αυτό είναι υψηλότερο – παρότι έχουν περάσει πεντακόσια χρόνια – από το ποσοστό των μέιλ του Στιβ Τζομπς και των ψηφιακών του εγγράφων από τη δεκαετία του 1990 που εγώ και εκείνος καταφέραμε να ανακτήσουμε. Τα σημειωματάρια του Λεονάρντο δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα εκπληκτικό και απρόσμενο δώρο, ένα τεκμήριο εφαρμοσμένης δημιουργικότητας.

Παρ’ όλα αυτά, όπως συμβαίνει συχνά με τον Λεονάρντο, διατηρούν ένα στοιχείο μυστηρίου. Σπάνια έγραφε ημερομηνίες στις σελίδες, και σε πολλές περιπτώσεις είναι άγνωστο με ποια σειρά γράφτηκαν. Μετά τον θάνατό του, πολλοί τόμοι υπέστησαν αποβιβλιοδεσία, και οι σελίδες ειδικού ενδιαφέροντος πουλήθηκαν ή οργανώθηκαν σε νέους codices από διάφορους συλλέκτες, κυριότερος εκ των οποίων ο γλύπτης Πομπέο Λεόνι, γεννημένος το 1533.

Ο Κώδικας του Μπιλ Γκέιτς

Για παράδειγμα, μια από τις πολλές τέτοιες συλλογές είναι ο Codex Atlanticus, που τώρα βρίσκεται στην Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου, ο οποίος αποτελείται από 2.238 σελίδες, συγκεντρωμένες από τον Λεόνι από διαφορετικά σημειωματάρια που χρησιμοποίησε ο Λεονάρντο από τη δεκαετία του 1480 έως το 1518. Ο Codex Arundel, που τώρα βρίσκεται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, περιέχει 570 σελίδες γραπτών του Λεονάρντο από την ίδια μακρά χρονική περίοδο και συντέθηκε τον δέκατο έβδομο αιώνα από έναν άγνωστο συλλέκτη. Αντιθέτως, ο Codex Leicester περιέχει 72 σελίδες, με θέμα κυρίως τη γεωλογία και τη μελέτη του νερού, που έχουν παραμείνει μαζί περίπου από το 1508 έως το 1510, όταν τις έγραψε ο Λεονάρντο· ο codex αυτός ανήκει τώρα στον Μπιλ Γκέιτς. Υπάρχουν είκοσι πέντε codices και συλλογές σελίδων των σημειωματαρίων του στην Ιταλία, στη Γαλλία, στην Αγγλία, στην Ισπανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες. (Συμβουλευτείτε τον κατάλογο των Σημειωματαρίων του Λεονάρντο στις Πηγές.) Οι σύγχρονοι μελετητές, και κυρίως ο Carlo Pedretti, έχουν προσπαθήσει να εξακριβώσουν τη σειρά και τις ημερομηνίες κατά τις οποίες γράφτηκαν πολλές από τις σελίδες, έργο που γίνεται ακόμα δυσκολότερο από το γεγονός ότι ορισμένες φορές ο Λεονάρντο επέστρεφε στις παλιότερες σελίδες για να γεμίσει τα κενά σημεία ή πρόσθετε στοιχεία σε παλιά σημειωματάρια που δεν χρησιμοποιούσε πια.

Αρχικά ο Λεονάρντο κατέγραφε κυρίως ιδέες που θεωρούσε χρήσιμες για την τέχνη και τη μηχανική του. Λόγου χάρη, ένα από τα πρώτα σημειωματάρια, γνωστό ως Paris Ms. B, το οποίο ξεκίνησε να κρατάει γύρω στο 1487, περιέχει σχέδια υποβρυχίων, πλοίων με μαύρα πανιά που δεν θα ανιχνεύονταν από τον εχθρό και κανονιών που λειτουργούσαν με ατμό, καθώς και αρχιτεκτονικά σχέδια για εκκλησίες και ιδανικές πόλεις. Στα κατοπινά του σημειωματάρια βλέπουμε πως η ικανοποίηση της περιέργειάς του είχε μετατραπεί πλέον σε αυτοσκοπό, κάτι που, με τη σειρά του, οδήγησε σε εκλάμψεις βαθιάς επιστημονικής έρευνας. Αρχισε να τον ενδιαφέρει όχι μόνο το πώς λειτουργούσαν τα πράγματα, αλλά και γιατί».