Πενήντα τέσσερα χρόνια μετά την πρεμιέρα της, η ταινία «Οι Δαίμονες» του Βρετανού σκηνοθέτη Κεν Ράσελ εξακολουθεί να περιβάλλεται από έναν αέρα μυστηρίου, σκανδάλου και λογοκρισίας. Πρόκειται για ένα φιλμ που, παρά τη φήμη του ως το κορυφαίο επίτευγμα του δημιουργού του, παραμένει σε μεγάλο βαθμό απρόσιτο στο ευρύ κοινό. Ο λόγος είναι απλός: το έργο λογοκρίθηκε και απαγορεύτηκε σε δεκάδες χώρες, με αποτέλεσμα να μη δει ποτέ το φως σε πλήρη μορφή.
Η ταινία έκανε την πρώτη της εμφάνιση το 1971, με τον Όλιβερ Ριντ στον ρόλο του ιερέα Ουρμπέν Γκραντιέ και τη Βανέσα Ρεντγκρέιβ ως ηγουμένη του μοναστηριού των Ουρσουλινών. Η υπόθεση στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα του 17ου αιώνα, όταν η γαλλική πόλη Λουντόν συγκλονίστηκε από φήμες περί δαιμονικής κατοχής και μαγείας. Το έργο αντλεί την έμπνευσή του από το βιβλίο του Άλντους Χάξλεϊ «Οι Δαίμονες του Λουντόν» (1952), το οποίο είχε ήδη γνωρίσει θεατρική διασκευή πριν φτάσει στη μεγάλη οθόνη.
Η αφήγηση επικεντρώνεται στη σχέση εξουσίας, εμμονής και πάθους μεταξύ της ηγουμένης και του ιερέα. Ο Ράσελ δεν διστάζει να αποτυπώσει σκηνές που θεωρήθηκαν βλάσφημες, άσεμνες και βίαιες, με αποτέλεσμα να ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων. Η ίδια η Warner Bros, παραγωγός και διανομέας της ταινίας, έσπευσε να αποστασιοποιηθεί από το έργο, βλέποντας τη μία χώρα μετά την άλλη να προχωρά σε απαγορεύσεις. Στην Ευρώπη το φιλμ λογοκρίθηκε αυστηρά, με χαρακτηριστική την περίπτωση της Φινλανδίας, όπου η απαγόρευση ήρθη μόλις το 2011 – μισό αιώνα μετά την πρεμιέρα του.
Ο ίδιος ο Όλιβερ Ριντ είχε επιχειρήσει να υπερασπιστεί την ταινία δηλώνοντας: «Δεν προσπαθήσαμε να κάνουμε μια όμορφη χριστιανική ταινία. Ο Τσάρλτον Ίστον έχει γυρίσει αρκετές τέτοιες. Η δική μας αφορά ανθρώπους διεστραμμένους». Αυτή η τοποθέτηση, ωμή και προκλητική, συνοψίζει το πνεύμα του έργου: μια ανελέητη εξερεύνηση της ανθρώπινης αδυναμίας, της εξουσίας και της θρησκευτικής υποκρισίας.
Παρά την εχθρική στάση των στούντιο, οι «Δαίμονες» δεν χάθηκαν από τη μνήμη των σινεφίλ. Αντιθέτως, το φιλμ απέκτησε με τα χρόνια μια ιδιότυπη φήμη, που τροφοδοτήθηκε από τη δυσκολία πρόσβασης σε αυτό. Η μη ύπαρξη επίσημης έκδοσης σε DVD ή Blu-Ray στην πλήρη εκδοχή του σκηνοθέτη το μετέτρεψε σε είδος «απαγορευμένου καρπού», αυξάνοντας την περιέργεια και την επιθυμία γύρω από αυτό.
Σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της φήμης του έργου έπαιξε και η στάση μεγάλων δημιουργών του σινεμά. Ο Γκιγιέρμο ντελ Τόρο, το 2014, μίλησε δημόσια για τη γοητεία που ασκεί η ταινία: «Κάθε φορά που τη βλέπω, τη βρίσκω τόσο δυνατή, τόσο όμορφη, τόσο υστερική και τόσο τρελή όσο την πρώτη φορά. Το γεγονός ότι δεν έχει διανεμηθεί ευρέως δεν είναι τυχαίο, ούτε θέμα έλλειψης ζήτησης. Είναι πράξη λογοκρισίας, και μάλιστα κραυγαλέα». Οι δηλώσεις του δεν οδήγησαν σε αλλαγή στάσης από τη Warner, αλλά αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον γύρω από τον «χαμένο θησαυρό» του Ράσελ.
Σήμερα, οι «Δαίμονες» είναι διαθέσιμοι στην πλατφόρμα Filmin, ωστόσο οι περισσότερες εκδοχές που κυκλοφορούν δεν περιλαμβάνουν το πλήρες όραμα του σκηνοθέτη. Το έργο παραμένει «κολοβό», σαν ένα μισοσβησμένο χειρόγραφο που δεν φανερώνει όλες τις σελίδες του. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθεί να συγκλονίζει με την τόλμη και την καλλιτεχνική του δύναμη.
Η σημασία της ταινίας δεν έγκειται μόνο στην πρόκληση που αντιπροσώπευσε στη δεκαετία του ’70. Είναι και μια διαχρονική υπενθύμιση ότι η τέχνη, όταν τολμά να αμφισβητήσει, συχνά βρίσκεται αντιμέτωπη με την καταστολή. Οι «Δαίμονες» δεν είναι απλώς μια βλάσφημη ταινία, αλλά ένα σχόλιο πάνω στη φύση της εξουσίας, στην καταπίεση του σώματος και του πνεύματος, και στη λεπτή γραμμή που χωρίζει την πίστη από τον φανατισμό.
Περισσότερο από μισό αιώνα μετά, εξακολουθεί να είναι δύσκολο να αντιμετωπίσει κανείς το φιλμ με ψυχραιμία. Για κάποιους είναι ένα αριστούργημα του κινηματογράφου που έσπασε τα δεσμά της εποχής του. Για άλλους, παραμένει μια υπερβολική, σχεδόν πορνογραφική επίθεση κατά της θρησκείας. Όμως σε κάθε περίπτωση, το έργο συνεχίζει να ζει στη μνήμη ως κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή ταινία τρόμου ή ιστορικής φαντασίας: ως ένα πολιτισμικό σοκ που ακόμη και σήμερα δεν έχει χάσει τη δύναμή του.
