Λίγες ημέρες προτού πεθάνει ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης με κάλεσε στο σπίτι του, στο Κουκάκι. Η υγεία του ήταν ήδη επιβαρυμένη και ο ίδιος κουρασμένος, αδύναμος. Αλλά είχε ένα διαβολεμένο κέφι για πολιτική και για λογοτεχνία. Καθόταν, θυμάμαι, στον καναπέ, προσπαθούσε να δείχνει άνετος για να μην κουράζει τη σύντροφό του Λίλη Σφήκα, πλάι του ήταν ο σκύλος τους, ο Μπάντι. Στο τραπεζάκι, δίπλα, είχε ένα βιβλίο του Φίλιπ Ροθ και στην τηλεόραση, απέναντι, χωρίς ήχο, έπαιζε ένα περιθωριακό κανάλι την επανάληψη μιας trash εκπομπής. «Μη γελάς, τουλάχιστον αυτοί είναι απροσδόκητοι, δεν είναι αναμενόμενοι όπως οι πολιτικοί, που εκθέτουν τα κλισέ τους» μου είπε.

Ηταν ανήσυχος για τη χώρα και ακόμη πιο ανήσυχος για την Αριστερά, τη λεγόμενη της ανανέωσης – για την απώλεια της ταυτότητάς της, για την αποδοχή εκ μέρους στελεχών της του μίσους και της βίας (που είχε αποθεωθεί στα λεγόμενα Δεκεμβριανά του 2008), για τη μετατροπή της Αριστεράς των συναινέσεων σε κινηματική οργάνωση ρήξης. Ωστόσο αρνιόταν να κάνει δημόσια κριτική. «Αν υπήρχε πιθανότητα να αφήσω τον Συνασπισμό, θα ήμουν ο τελευταίος που θα το έκανα – θα κλείδωνα και την πόρτα» αστειευόταν.

Υστερα, στις 26 Μαΐου 2009, πέθανε και δεν μάθαμε ποτέ τι θέση θα έπαιρνε στις εξελίξεις στην Αριστερά. Ούτε για τη θέση του στο συνέδριο της διάσπασης που γέννησε τη ΔΗΜΑΡ ούτε για την εποχή της κατάρρευσης και των Μνημονίων, ούτε για το διάστημα της τροκομματικής συγκυβέρνησης ούτε για το σήμερα.

Εκείνο που είναι βέβαιο ότι θα έκανε είναι ότι θα μιλούσε για τα συγκεκριμένα προβλήματα με συγκεκριμένους τρόπους. Αυτό τον έκανε, άλλωστε, να ξεχωρίζει, όχι μόνο στην Αριστερά αλλά και σε ολόκληρο το ελληνικό πολιτικό σύστημα: ήταν οπαδός της πολιτικής του συγκεκριμένου. Οραματικός οπαδός ενός καλύτερου, δικαιότερου, ασφαλέστερου και πιο ελεύθερου κόσμου αλλά, ταυτόχρονα, εραστής της εξειδίκευσης, της ειδικής γνώσης στην υπηρεσία των πολιτικών οραμάτων. Η πολιτική γι’ αυτόν ουδέποτε υπήρξε μια βερμπαλιστική άσκηση. Οι καταστατικές θέσεις του Μιχάλη Παπαγιαννάκη περιείχαν την Ευρώπη, την οικολογία, την παγκοσμιοποίηση επ’ ωφελεία των πολιτών. Απαρνήθηκε την εσωστρέφεια, τον εθνικισμό, τις λαϊκιστικές προσεγγίσεις, την τρομοκρατία κάθε είδους. Πολλές από τις θέσεις του ενοχλούσαν, τα τελευταία χρόνια εντός του κόμματός του πολλοί τον αποκαλούσαν «δεξιό».

Ρεαλιστής. Οι κατηγορίες αυτές έφθαναν στα αφτιά του, αλλά δεν τις συμμεριζόταν. Γνώριζε, άλλωστε, ότι η πολιτική διαπάλη ενέχει συγκρούσεις, συχνά ανοίκειες, ακόμα και υβριστικές. Αλλά, στο όνομα των επικρίσεων, δεν έχασε ποτέ αυτό που οι φίλοι του αποκαλούσαν ριζοσπαστικό αριστερό ρεαλισμό. Ούτε την ανάγκη οι αναλύσεις του να στηρίζονται στα δεδομένα, στους αριθμούς, στα υπαρκτά μοντέλα. Και προφανώς δεν διανοήθηκε να παρακάμψει, να λοιδορήσει ή να ειρωνευτεί το μεγαλύτερο επίτευγμα της μεταπολεμικής περιόδου: την ενωμένη Ευρώπη. Ούτε να παλεύει για την πολιτική μετεξέλιξή της σε ό,τι ο Χάμπερμας αποκαλεί «μεταεθνικό αστερισμό». Στο τέλος της τελευταίας συνέντευξής του («Καθημερινή, 24/5/2009) διατύπωνε ως εξής την πίστη του στην ανάγκη θωράκισης των δημοκρατικών θεσμών:

«Οσο και αν κάποιοι στην Αριστερά εξακολουθούν να μην αποδίδουν στους θεσμούς τη σημασία και τη δύναμη που πραγματικά έχουν, ωστόσο οι θεσμοί έχουν δύναμη, συνέχεια και, κυρίως, απαιτούν δράση και όχι λόγια. Και πάλι προβοκατόρικα θα έλεγα ας γίνουν αυτά ακόμη και με δεξιές κυβερνήσεις. Οι κυβερνήσεις έρχονται και παρέρχονται, αλλά οι θεσμοί μένουν και διευρύνονται».

Φωνή βοώντος. Ισως γι’ αυτό ένας φίλος του και συνάδελφος εν όπλοις, ο επίσης εκλιπών Λεωνίδας Λουλούδης, τον αποκαλούσε (μαζί με ελάχιστους άλλους) αριστερό χωρίς Αριστερά. Γιατί; Επειδή «η υπαρκτή Αριστερά εγκλωβισμένη στα προπολεμικά και μετεμφυλιακά απωθημένα της, στον καιροσκοπισμό της ανέξοδης καταγγελίας και στη μεταφυσική του παράκλητου λαού, ανίκανη να ισορροπήσει το συναίσθημα με τη λογική, δεν άκουσε τους δικούς της ανθρώπους που της έδειχναν, ο καθένας από τη δική του καταγωγική φλέβα ιδεών, τη γλώσσα της Νέας Σύνθεσης».

Μιχάλη Παπαγιαννάκη, λείπεις – αλλά σημασία δεν έχει η απώλεια, σημασία έχει ποιοι και πώς θα την αναπληρώσουν.

Εκδήλωση στη μνήμη του

Εξι χρόνια από τον θάνατο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη, οι Φίλοι των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) διοργανώνουν τη Δευτέρα 25 Μαΐου και ώρα 19.30, στο Αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη (Πειραιώς 138), εκδήλωση στη μνήμη του. Θα μιλήσουν οι Σάκης Κουρουζίδης, διευθυντής του Αστεροσκοπείου Αθηνών, Ηλίας Νικολακόπουλος, Δημήτρης Παπαδημούλης. Η Αμαλία Παππά, αναπληρώτρια διευθύντρια των Γενικών Αρχείων του Κράτους, θα παρουσιάσει το Αρχείο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη ως ευρωβουλευτή που απόκειται στα ΑΣΚΙ. Την εκδήλωση συντονίζει ο ιστορικός Νίκος Βαφέας.