Λίγοι στοχαστές μπόρεσαν να ασκήσουν σε πλανητική κλίμακα την επίδραση που άσκησε ο Μαρξ. Η σκέψη του άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και ταυτόχρονα η σκέψη του ήταν η κινητήρια δύναμη των αλλαγών που διαμόρφωσαν την ιστορία του 20ού αιώνα. Ο κορυφαίος βρετανός ιστορικός Ερικ Χόμπσμπαουμ στο τελευταίο βιβλίο του «Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο – Μαρξ και Μαρξισμός, 1840-2011» (εκδ. Θεμέλιο, μτφρ. Μάνια Μεζίτη), μια συλλογή δοκιμίων που δημοσιεύτηκαν στη διάρκεια των τελευταίων πέντε δεκαετιών, ιχνηλατεί τη διαδρομή των ιδεών του Μαρξ και συνολικότερα της μαρξιστικής σκέψης από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Και παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο άλλαξαν τον κόσμο.

Σε μεγάλο βαθμό η σκέψη του Μαρξ άσκησε τέτοια επίδραση επειδή μετατράπηκε σε πολιτική δύναμη, καθώς συνδέθηκε με τη διαδρομή των σοσιαλιστικών και κυρίως των κομμουνιστικών κομμάτων. Η απήχηση των ιδεών του Μαρξ ήταν σημαντική ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Η αποφασιστική ώθηση στη διάδοση των ιδεών του μαρξισμού θα δοθεί στα χρόνια του Μεσοπολέμου κάτω από την επίδραση τριών εξελίξεων. Η πρώτη εξέλιξη ήταν η Ρωσική Επανάσταση και η συνακόλουθη δημιουργία της Σοβιετικής Ενωσης, η οποία θα αποτελέσει το πεδίο πειραματισμού και εφαρμογής των ιδεών του Μαρξ και του Λένιν για τον σοσιαλισμό -ο σοσιαλισμός δεν ήταν πλέον μια ουτοπία, αλλά σχέδιο οικοδόμησης ενός νέου κράτους. Η δεύτερη εξέλιξη ήταν η οικονομική κρίση του 1929 με τις δραματικές κοινωνικές επιπτώσεις της, που επιβεβαίωνε τις αποσταθεροποιητικές αντιφάσεις του καπιταλισμού. Η τρίτη εξέλιξη ήταν η άνοδος του φασισμού και η ανάδειξη της Αριστεράς ως πόλου αντιφασιστικής συσπείρωσης στην Ευρώπη, προσελκύοντας διανοούμενους που μέχρι τότε δεν είχαν προσχωρήσει στον μαρξισμό. Στον μεταπολεμικό κόσμο η απήχηση του μαρξισμού θα φτάσει στο απόγειό της καθώς αφενός θα αποτελέσει την επίσημη ιδεολογία σε μια σειρά από σοσιαλιστικά καθεστώτα και αφετέρου θα αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τα επαναστατικά κινήματα που εξαπλώθηκαν στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο αλλά και για τη ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας στον ανεπτυγμένο κόσμο τη δεκαετία του 1960.

Ο μαρξισμός μπορεί να άλλαζε τον κόσμο, όμως ταυτόχρονα άλλαζε και ο ίδιος ο μαρξισμός. Ο Ε. Χόμπσμπαουμ εντοπίζει τις αλλαγές στον μαρξισμό κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες σε τρεις εξελίξεις. Η πρώτη είναι ότι η κριτική στον σταλινισμό αποτέλεσε πεδίο ανάδειξης της ετεροδοξίας που οδήγησε στην αμφισβήτηση του σοβιετικού κομμουνισμού ως ιδεολογικής ορθοδοξίας μετά το 1956. Η δεύτερη εξέλιξη ήταν η άνθηση της πολυφωνίας στον χώρο του μαρξισμού ως συνέπεια της αποκαθήλωσης της ορθοδοξίας. Η «ανακάλυψη» του Γκράμσι, οι επεξεργασίες του Αλτουσέρ και του Πουλαντζά, ο διάλογος της Σχολής της Φρανκφούρτης με τον μαρξισμό διάνοιγαν νέα πεδία θεωρητικής συζήτησης και υποδήλωναν την ετοιμότητα των μαρξιστών να επανεξετάσουν όχι μόνο τη μαρξιστική παράδοση αλλά και την ίδια τη θεωρία του Μαρξ. Η τρίτη εξέλιξη είναι η σταδιακή εγκατάλειψη πολλών ζητημάτων που βρίσκονταν στον πυρήνα της μαρξιστικής σκέψης, όπως η θεωρία της αξίας. Ως προς το τελευταίο, στην ουσία ο Ε. Χόμπσμπαουμ παίρνει αποστάσεις, αν δεν κατακρίνει την ώσμωση του μαρξισμού με μια σειρά από άλλα ρεύματα ριζοσπαστικής σκέψης, όπως η φεμινιστική θεωρία, η πολιτισμική κριτική, η σύγχρονη κοινωνική θεωρία ή οι μεταποικιακές σπουδές, που άνθησαν τις τρεις τελευταίες δεκαετίες. Εκπροσωπώντας ο ίδιος ο συγγραφέας μια παλαιότερη γενιά ιστορικών που θεμελίωσαν την κοινωνική ιστορία αντλώντας ιδέες και εργαλεία από τον μαρξισμό, είναι απρόθυμος να εμπλακεί στις συζητήσεις των τελευταίων δεκαετιών που σηματοδότησαν την υπέρβαση του μαρξισμού.

Στον βαθμό λοιπόν που το αίτημα για αλλαγή του κόσμου παραμένει επίκαιρο, η σκέψη του Μαρξ εξακολουθεί, σύμφωνα με τον Χόμπσμπαουμ, να αποτελεί πολύτιμο οδηγό για την κατανόηση και την αλλαγή του. Αλλά πρόκειται για έναν Μαρξ χωρίς τον Λένιν. Η κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων το 1989 απελευθέρωσε τον Μαρξ από την ταύτισή του με την επίσημη ιδεολογία αυτών των καθεστώτων και κατέδειξε την ιστορική αποτυχία της «σχεδιασμένης οικονομίας» ως μοντέλου της σοσιαλιστικής οικονομίας. Ταυτόχρονα, η «τραυματική πτώση», όπως τη χαρακτηρίζει, του 1989 οδήγησε σε μια συνολική υποχώρηση του μαρξισμού και της Αριστεράς. Ωστόσο οι θριαμβολογίες των νεοφιλελεύθερων μετά το 1989 έχουν επισκιαστεί πλέον από τις αγωνίες και τα αδιέξοδα της σημερινής παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. O σημερινός παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός, υποστηρίζει ο συγγραφέας, δεν απέχει πολύ από αυτόν που προέβλεψε ο Μαρξ στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Ο φονταμενταλισμός της αγοράς οδήγησε σε μια κατάσταση που κατά κάποιον τρόπο επιβεβαίωσε την ανάλυση του Μαρξ ότι η καπιταλιστική ανάπτυξη δημιουργεί κρίσεις και ενέχει αντιφάσεις που αποσταθεροποιούν συνολικά το οικονομικό σύστημα. Οπως πολύ εύστοχα γράφει, «ανακαλύψαμε εκ νέου ότι ο καπιταλισμός δεν είναι η απάντηση αλλά το ερώτημα». Και ο ίδιος ως ιστορικός γνωρίζει πόσο σημαντικό είναι το να θέτεις τα σωστά ερωτήματα.

Τελευταία Νέα