Mονοπώλια με… πατέντα

Τον περασμένο Οκτώβριο η γενική συνέλευση της Παγκόσμιας Οργάνωσης Πνευματικής

Ιδιοκτησίας (WIPO) αποφάσισε να εξετάσει την προοπτική δημιουργίας ενός

καθεστώτος πνευματικής ιδιοκτησίας. Μπορεί πολλοί να μην έδωσαν μεγάλη σημασία

στην απόφαση αυτή, αλλά κατά κάποιον τρόπο ήταν τόσο σημαντική όσο και η

απόφαση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου να επικεντρώσει τις

διαπραγματεύσεις για το εμπόριο στην ανάπτυξη. Και στις δύο περιπτώσεις, μέσω

των αποφάσεων αυτών αναγνωρίζεται ότι οι υπάρχοντες κανόνες του διεθνούς

οικονομικού παιχνιδιού προωθούν τα συμφέροντα των βιομηχανικά προηγμένων χωρών

– και ιδίως των μεγάλων εταιρειών τους – παρά τα συμφέροντα του αναπτυσσόμενου

κόσμου.

Υψηλό το κόστος

Χωρίς την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, δεν υπάρχουν ισχυρά κίνητρα

για να δημιουργεί κανείς. Το κόστος όμως που συνεπάγεται αυτή η προστασία

είναι υψηλό. Οι ιδέες αποτελούν τα πιο σημαντικά στοιχεία σε μια επιστημονική

έρευνα και αν η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων μειώσει τη δυνατότητα να

χρησιμοποιούνται ευρέως ιδέες άλλων επιστημόνων για την έρευνα, η επιστημονική

και η τεχνολογική πρόοδος θα αντιμετωπίσουν προβλήματα.

Στην πραγματικότητα, πολλές από τις πιο σημαντικές ιδέες – για παράδειγμα, οι

μαθηματικές θεωρίες που χρησιμοποιούνται στους σύγχρονους υπολογιστές ή οι

θεωρίες που κρύβονται πίσω από την ατομική ενέργεια και τα λέιζερ – δεν

προστατεύονται από τους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Χαίρομαι

ιδιαίτερα όταν κάποιος χρησιμοποιεί τη θεωρία που ανέπτυξα περί ασυμμετρικής

πληροφόρησης (αν και το εκτιμώ περισσότερο, όταν αναφέρει από πού προέρχονται

τα στοιχεία αυτά). H ανάπτυξη του κινήματος υπέρ του «ανοικτού πηγαίου κώδικα»

(η πρόσβαση του κώδικα προγραμμάτων που χρησιμοποιούνται σε υπολογιστές από

όλους) στο Διαδίκτυο δείχνει ότι βασικές ιδέες, αλλά και προϊόντα με τεράστια

εμπορική αξία, είναι δυνατόν να αναπτυχθούν χωρίς να προστατεύονται από νόμους

περί πνευματικής ιδιοκτησίας.

Αντίθετα, ένα καθεστώς προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων «ανταμείβει» τους

καινοτόμους δημιουργώντας ένα προσωρινό μονοπώλιο, το οποίο τους επιτρέπει να

χρεώνουν πολύ υψηλότερες τιμές από ό,τι αν υπήρχε ανταγωνισμός.

Βλάπτει την καινοτομία

H οικονομική λογική πίσω από την ανάγκη ύπαρξης πνευματικής ιδιοκτησίας είναι

ότι η ταχύτερη δημιουργία καινοτομιών αντισταθμίζει το τεράστιο κόστος που

δημιουργούν αυτά τα προβλήματα. Γίνεται όμως όλο και πιο ξεκάθαρο ότι όταν

εφαρμόζεται ένα πλαίσιο προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, ιδιαίτερα

περιοριστικό ή κακοσχεδιασμένο, μπορεί να βλάψει την καινοτομία – και όχι μόνο

λόγω της αύξησης του κόστος της έρευνας.

Τα μονοπωλιακά καθεστώτα έχουν πολύ λιγότερα κίνητρα για να προωθήσουν την

καινοτομία από όσα θα είχαν αν υπήρχαν ανταγωνιστές. H σύγχρονη έρευνα μάς

έχει δείξει ότι ο μεγάλος οικονομολόγος Joseph Schumpeter έκανε λάθος όταν

ισχυριζόταν πως ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων στην καινοτομία έχει ως

αποτέλεσμα η σκυτάλη της πρωτοκαθεδρίας να περνά, με την πάροδο των χρόνων,

από τη μία εταιρεία στην άλλη. Με το που θα δημιουργηθεί, ένα μονοπώλιο μπορεί

να χρησιμοποιήσει τη δύναμη που έχει στην αγορά για να συντρίψει τους

ανταγωνιστές του.

H δημιουργία ενός προϊόντος προϋποθέτει την ύπαρξη πολλών ιδεών. Το να

ξεχωρίσει όμως κανείς ποιες ιδέες συνεισέφεραν περισσότερο στη δημιουργία του

νέου προϊόντος και ποιες ιδέες είναι εντελώς νέες ίσως να είναι σχεδόν

αδύνατο.

H άλλη όψη

Ας χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα ένα φάρμακο που βασίζεται στην παραδοσιακή

γνώση – ας πούμε ένα βότανο που είναι γνωστό για τις φαρμακευτικές του

ιδιότητες. Πόσο σημαντική είναι η συνεισφορά της αμερικανικής εταιρείας που

απομονώνει το ενεργό συστατικό αυτού του βοτάνου; Οι φαρμακευτικές εταιρείες

υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να κατέχουν τα πλήρη δικαιώματα γι’ αυτή την

ανακάλυψή τους, χωρίς να καταβάλουν ούτε ένα ευρώ στην αναπτυσσόμενη χώρα από

την οποία μεταδόθηκε η παραδοσιακή γνώση. Αυτό συμβαίνει ακόμη και όταν στη

χώρα αυτή υπάρχει η απαραίτητη βιολογική ποικιλομορφία, χωρίς την οποία το

βότανο δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που οι

αναπτυσσόμενες χώρες βλέπουν τα πράγματα διαφορετικά.

H κοινωνία πάντα αναγνώριζε ότι υπάρχουν και άλλες αξίες που μπορεί να

επηρεάζουν την πνευματική ιδιοκτησία. Όταν η Αμερική αντιμετώπισε την απειλή

του άνθρακα, μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, το

κράτος υποχρέωσε την εταιρεία που παρασκευάζει το πιο γνωστό αντίδοτο, το

Cipro, να δώσει άδεια ώστε αυτό να παρασκευάζεται και από άλλες εταιρείες.

Δεν κατάλαβαν τι έκαναν

Δυστυχώς, οι διαπραγματευτές που καθόρισαν τη συμφωνία για τα πνευματικά

δικαιώματα κατά τη διάρκεια των εμπορικών συνομιλιών στην Ουρουγουάη, στις

αρχές της δεκαετίας του ’90, δεν ενδιαφέρονταν για τίποτε από όλα αυτά.

Εργαζόμουν, τότε, στην Επιτροπή Οικονομικών Συμβούλων του προέδρου Κλίντον και

ήταν ξεκάθαρο ότι υπήρχε μεγαλύτερο ενδιαφέρον να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις

των φαρμακευτικών εταιρειών και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον

χώρο της διασκέδασης, παρά να θεσπιστεί ένα θεσμικό πλαίσιο που θα έφερνε την

πρόοδο, στην επιστήμη και στις αναπτυσσόμενες χώρες. Υποψιάζομαι ότι όσοι

υπέγραψαν τη συμφωνία αυτή δεν κατάλαβαν τι έκαναν. Διότι, αν καταλάβαιναν,

δεν θα καταδίκαζαν σε θάνατο χιλιάδες ασθενείς με AIDS, στερώντας τους την

πρόσβαση σε προσιτά φάρμακα. Αν αυτό το ερώτημα είχε κατατεθεί στα κοινοβούλια

του κόσμου, πιστεύω ότι η συμφωνία της Ουρουγουάης για τα πνευματικά

δικαιώματα θα είχε απορριφθεί.

Δεν είναι ικανοί

H πνευματική ιδιοκτησία είναι σημαντική, αλλά το θεσμικό πλαίσιο το οποίο

απαιτείται για την προστασία της σε μια αναπτυσσόμενη χώρα είναι διαφορετικό

από εκείνο που χρειάζεται να θεσπιστεί σε μια ανεπτυγμένη. Αυτό δεν το έλαβε

υπόψη η πρόσφατη συμφωνία. Στην πραγματικότητα, αυτή η εμπορική συμφωνία δεν

θα έπρεπε να περιλάβει καθόλου τα πνευματικά δικαιώματα. Αυτοί που κάνουν τις

εμπορικές διαπραγματεύσεις δεν είναι ικανοί να ρυθμίζουν τα περί πνευματικών

δικαιωμάτων.

Επιπλέον, υπάρχει ήδη ένας διεθνής οργανισμός για την προστασία των

πνευματικών δικαιωμάτων. Ελπίζουμε ότι στην αναθεώρηση που θα κάνει το WIPO

για τα πνευματικά δικαιώματα, θα ακουστεί περισσότερο η φωνή του

αναπτυσσόμενου κόσμου. Ελπίζουμε ότι το WIPO θα αναδείξει τη σημασία της

κατοχύρωσης της πνευματικής ιδιοκτησίας με τέτοιον τρόπο ώστε να ωφελούνται

και οι αναπτυσσόμενες χώρες. Και ελπίζουμε, τέλος, ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός

Εμπορίου θα καταλάβει ότι στόχος της απελευθέρωσης του εμπορίου είναι να

επιταχύνει την ανάπτυξη, και όχι να την εμποδίζει.

Project Syndicate, 2005, www.project-syndicate.org

Ο Joseph Stiglitz είναι Νομπελίστας Οικονομίας 2001 Καθηγητής

Οικονομικών στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Κολούμπια, πρώην πρόεδρος της

Επιτροπής Οικονομικών Συμβούλων του προέδρου Κλίντον, πρώην αντιπρόεδρος της

Παγκόσμιας Τράπεζας.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ