Kέρδη βαμμένα με αίμα

Σκόπιμα ή άθελά τους, οι άνθρωποι κάνουν πράγματα που προκαλούν ζημιά σε

άλλους. Για να λειτουργήσει η κοινωνία πρέπει να δίνει κίνητρα στους πολίτες

της – είτε αυτά είναι ανταμοιβές είτε είναι ποινές – να επιβάλλει κανονισμούς

και πρόστιμα, ώστε να μην κάνουν κακό. Με το να μολύνει κανείς τον αέρα,

βλάπτει όλους όσους αναπνέουν. Το νομικό σύστημα καλείται να διαδραματίσει εδώ

έναν πολύ σημαντικό ρόλο. Αν σου κάνω κακό θα πρέπει να έχεις το δικαίωμα να

με μηνύσεις.

Βέβαια, οι άνθρωποι έχουν και ηθική υποχρέωση να μην κάνουν κακό σε άλλους.

Πράγματι, η κεντρική ηθική προσταγή είναι να φέρεσαι στους άλλους όπως θα

ήθελες να φέρονται σε σένα. Όμως, η σύγχρονη κοινωνία δεν μπορεί να βασίζεται

– και δεν το κάνει – στην πρόθεση των ανθρώπων να κάνουν το σωστό. Αντίθετα,

παρέχει καρότο και μαστίγιο.

Το να δώσει κανείς κίνητρα σε επιχειρήσεις να κάνουν το σωστό είναι ακόμη πιο

δύσκολο. Στο κάτω κάτω, οι επιχειρήσεις δεν έχουν συνείδηση. Υπάρχει μόνο η

συνείδηση όσων διοικούν την επιχείρηση και – όπως απέδειξαν πρόσφατα τα

εταιρικά σκάνδαλα στις ΗΠΑ – η συνείδηση συχνά μπαίνει στο περιθώριο προς

όφελος των κερδών.

Προϊόντα και περιβάλλον

Το νομικό σύστημα των ΗΠΑ εξασφαλίζει ότι οι εταιρείες που παράγουν ένα

ελαττωματικό – και ιδιαίτερα ένα επικίνδυνο – προϊόν καθίστανται υπεύθυνες για

τις συνέπειες. Οι εταιρείες μπορούν πολύ καλύτερα από τους καταναλωτές να

εκτιμήσουν το πόσο ασφαλή είναι τα προϊόντα τους. Όλοι ωφελούμαστε,

γνωρίζοντας ότι το νομικό μας σύστημα παρέχει κίνητρα στις επιχειρήσεις για να

εξασφαλίζουν την ασφάλεια των προϊόντων που παράγουν.

Με τον ίδιο τρόπο, νόμοι για το περιβάλλον καθιστούν τις εταιρείες υπεύθυνες

για τα τοξικά τους απόβλητα σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένων και των ΗΠΑ.

Με βάση τους νόμους αυτούς, οι εταιρείες που μολύνουν πληρώνουν για τη ζημιά

που προκαλούν. Είναι θέμα κινήτρων αλλά και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Στον B’ Παγκόσμιο

Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, μόλις τώρα αρχίζουμε να σκεφτόμαστε τι σημαίνει η

εταιρική υπευθυνότητα για το νομικό μας σύστημα. Κατά τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο

οι γερμανικές επιχειρήσεις ήθελαν να επωφελούνται από την εργασία όσων

βρίσκονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ ελβετικές τράπεζες δεν δίστασαν να

τσεπώσουν τον χρυσό των Εβραίων θυμάτων των ναζί. Πρόσφατες αγωγές τις

ανάγκασαν να επιστρέψουν τουλάχιστον ένα μέρος απ’ όσα κέρδισαν με τον τρόπο

αυτό.

Πιο πρόσφατα πετρελαϊκές εταιρείες απέδειξαν ότι έχουν έλλειψη «συνείδησης»,

χρηματοδοτώντας αντάρτικα κινήματα που εξυπηρετούσαν τα συμφέροντά τους. Όταν

στην Αγκόλα η BP θέλησε να κάνει το σωστό προσπαθώντας να εξασφαλίσει ότι το

μερίδιο από τις πωλήσεις πετρελαίου όντως καταλήγει στα κυβερνητικά ταμεία και

όχι στις τσέπες διεφθαρμένων αξιωματούχων, άλλες πετρελαϊκές εταιρείες

αρνήθηκαν να συνεργαστούν.

Σήμερα πιστεύουμε ότι τα άτομα, οι θεσμοί και οι επιχειρήσεις πρέπει να έχουν

ευθύνη για τις πράξεις τους. Όμως, τι σημαίνει αυτό στην πράξη; Κατ’ αρχήν

σημαίνει διαγραφή χρεών: Οι διεθνείς πιστωτές μπορεί να μην αποζημιώνουν τις

φτωχές χώρες του Τρίτου Κόσμου για τη μεγάλη ζημιά που προκάλεσαν όταν με τα

χρήματά τους διατήρησαν δικτάτορες στην εξουσία, αλλά τουλάχιστον τα θύματα

δεν πρέπει να υποχρεώνονται να σηκώσουν τα οικονομικά βάρη που αυτοί

προκάλεσαν.

Το Απαρτχάιντ

Το ρατσιστικό καθεστώς του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική έπεσε από τις

οικονομικές πιέσεις που του ασκήθηκαν και τις κυρώσεις που του επεβλήθησαν.

Βέβαια, υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος. Το καθεστώς αυτό παρέμεινε τόσα

χρόνια στην εξουσία λόγω της οικονομικής βοήθειας – και δανείων από διεθνείς

τράπεζες – από το εξωτερικό. Το ίδιο μπορεί να πει κανείς και για το Ιράκ στη

δεκαετία του ’90.

Αυτοί που βοήθησαν να διατηρηθεί το Απαρτχάιντ θα πρέπει να πληρώσουν. Αν οι

επιχειρήσεις είχαν συνείδηση θα αναλάμβαναν δράση χωρίς εξαναγκασμούς: Θα

υπολόγιζαν τα κέρδη τους από τη συνεργασία τους με το Απαρτχάιντ και θα

επέστρεφαν τα χρήματα αυτά στη Νότια Αφρική με τους νόμιμους τόκους. H πτώση

του Απαρτχάιντ δεν έλυσε τα οικονομικά προβλήματα της χώρας,

συμπεριλαμβανομένης και της ανεργίας που υπερβαίνει το 25%.

Μέχρι στιγμής, κανείς δεν βιάζεται να χορηγήσει αποζημιώσεις στη Νότια Αφρική

– όπως συμβαίνει και αλλού – και ελάχιστα είναι τα στοιχεία που δείχνουν ότι

επιχειρήσεις προτίθενται να αποζημιώσουν για τα εκεί κέρδη τους. Όμως, υπάρχει

ελπίδα πως τα νομικά συστήματα της Δύσης θα δώσουν μια εναλλακτική διέξοδο,

που όχι μόνο θα αποκαταστήσει παλιές αδικίες αλλά και θα κάνει τις εταιρείες

να το σκέφτονται πολύ στο μέλλον, πριν αποφασίσουν να κερδίσουν χρήματα από

απολυταρχικά καθεστώτα.

Project Syndicate, Νοέμβριος 2003

Επιμέλεια διεθνών οικονομικών θεμάτων: Γιώργος Κανελλόπουλος