Ο πόλεμος στο Ιράκ έχει τελειώσει. Όμως η μάχη για την αναμόρφωση των

οικονομιών της Μέσης Ανατολής – η μοναδική ελπίδα για να αποφευχθεί η ανάπτυξη

του φανατισμού σε μια γενιά νεαρών άνεργων Αράβων – τώρα αρχίζει.

H προσπάθεια αυτή έχει να κάνει με τις ρίζες του Ισλάμ. «Ο λαός του Ιράν»,

λέγεται ότι έχει πει ο Αγιατολάχ Χομεϊνί, «δεν έκανε την Ισλαμική Επανάσταση

για να αγοράζει φθηνότερα καρπούζια». Με αυτή τη λογική, ο καπιταλισμός και το

Ισλάμ φαίνονται να είναι δύο έννοιες ασύνδετες. Είναι όμως;

Σήμερα, τα 70 εκατομμύρια των Αιγυπτίων ζουν καλύτερα από τους προγόνους τους.

Όμως, το χάσμα που υπάρχει μεταξύ των οικονομικών του αραβικού κόσμου και της

Δύσης, όσον αφορά την παραγωγικότητα (εξαιρουμένου του πετρελαίου), την

τεχνολογική ανάπτυξη και το επίπεδο διαβίωσης, είναι αρκετά μεγαλύτερο από

ό,τι ήταν πριν από έναν αιώνα και πολύ μεγαλύτερο από ό,τι ήταν στις αρχές της

βιομηχανικής επανάστασης.

Αποτέλεσμα επιλογής

Κατά κάποιο τρόπο οι χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης στον ισλαμικό κόσμο ήταν

αποτέλεσμα επιλογής. Ο προφήτης Μωάμεθ ήταν έμπορος και η φυλή Quraysh, που

είχε την εξουσία στην εποχή του, ζούσε οδηγώντας καραβάνια από το ένα μέρος

στο άλλο. Όμως, οι στενές σχέσεις μεταξύ των ισλαμικών φυλών και των

αντιλήψεων εμπόρων και τεχνιτών που έκαναν το Κάιρο, τη Δαμασκό και τη Βαγδάτη

κοσμήματα του πολιτισμού, έχουν χαθεί εδώ και καιρό. Βιομηχανοποίηση σημαίνει

καινοτομία και αλλαγή. Αν εκείνοι που έχουν την εξουσία φοβούνται ότι η αλλαγή

μπορεί να φέρει δυσάρεστες καταστάσεις, θα την παρεμποδίζουν συστηματικά. Αυτό

ακριβώς κάνουν ηγέτες στη Μέση Ανατολή εδώ και αιώνες.

Χαμένες ευκαιρίες

Ο J. Bradford DeLong είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ

της Καλιφόρνιας και πρώην βοηθός του υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ

Όμως η χαμηλή ανάπτυξη του ισλαμικού κόσμου είναι και αποτέλεσμα χαμένων

ευκαιριών. Δεν θα ήταν σε καλύτερη θέση το Πακιστάν αν εξήγε μεγαλύτερο μέρος

των υφασμάτων του στον πλούσιο ανεπτυγμένο κόσμο; Δεν θα ήταν καλό η

αμερικανική κυβέρνηση να άρει τους περιορισμούς για τις εξαγωγές υφασμάτων από

το Πακιστάν; Και βέβαια θα ήταν. Δεν θα υπήρχαν καλύτερες προοπτικές για

οικονομική ανάπτυξη στο Μαρόκο, στην Αλγερία και στην Τυνησία, αν οι

ευρωπαϊκές κυβερνήσεις άφηναν τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αγοράζουν

περισσότερα πορτοκάλια από τη Βόρειο Αφρική; Και βέβαια θα υπήρχαν.

Κακή διακυβέρνηση

Υπάρχουν και άλλοι λόγοι για τον χαμηλό ρυθμό ανάπτυξης του ισλαμικού κόσμου,

που αντικατοπτρίζουν τα διλήμματα της κακής διακυβέρνησης. «Προστατέψτε τα

δικαιώματα στην ιδιοκτησία και επιβάλετε την τήρηση των συμβολαίων», λένε

Δυτικοί οικονομολόγοι. Όμως, τα δικαιώματα στην ιδιοκτησία και τα συμβόλαια

απειλούνται σε διάφορα επίπεδα. Απειλούνται από περιπλανώμενους κλέφτες, από

ντόπια διακεκριμένα πρόσωπα και, πάνω απ’ όλα, από κυβερνητικά στελέχη που

χρησιμοποιούν τη θέση τους για να βγάλουν χρήματα. Με απλά λόγια, μια αδύναμη

πολιτεία δεν μπορεί να διαφυλάξει τα δικαιώματα στην περιουσία και να επιβάλει

την τήρηση των συμβολαίων, ενώ μια πολιτεία που είναι αρκετά ισχυρή για να το

κάνει, πρέπει πρώτα να ελέγξει τους γραφειοκράτες της.

«Κλειδί» η εκπαίδευση

H φτώχεια στον ισλαμικό κόσμο έχει πολλές αιτίες. Οι κυριότερες, έχουν να

κάνουν με την εκπαίδευση

Ωστόσο, οι πιο σημαντικοί λόγοι που ο ισλαμικός κόσμος βρίσκεται σε χειρότερη

θέση από τη Λατινική Αμερική ή τη Νοτιοανατολική Ασία έχουν να κάνουν με την

εκπαίδευση. Δεν μπορεί να υπάρχει ελπίδα για διατηρούμενη οικονομική ανάπτυξη

εκεί όπου το σύστημα εκπαίδευσης βρίσκεται μια γενιά – και σε κάποιες

περιπτώσεις τρεις γενιές – πίσω από άλλες περιοχές, όσον αφορά την προσπάθεια

να μαθαίνουν όλοι γράμματα, ή εκεί όπου η εκπαίδευση αγνοεί τις ικανότητες που

είναι αναγκαίες για την «απορρόφηση» της τεχνολογίας.

Στο κάτω – κάτω, τα εμπόδια στις εξαγωγές, οι αδύναμοι κυβερνητικοί θεσμοί και

τα υψηλά επίπεδα διαφθοράς είναι προβλήματα που υπάρχουν σε ολόκληρο τον

κόσμο. Όπως σε ολόκληρο τον κόσμο υπάρχουν ηγέτες που είναι εχθρικοί στην

αλλαγή και στη βιομηχανοποίηση. Όμως, καθώς συγκρίνουμε μοτίβα ανάπτυξης

παγκοσμίως, γίνεται όλο και περισσότερο προφανές ότι το να ξέρουν οι πολίτες

γράμματα και το να υπάρχουν εργαζόμενοι με ειδικά τεχνικά και βιομηχανικά

προσόντα, είναι το «κλειδί» για να καταφέρει μία χώρα να ξεφύγει από τα δεσμά

της υπανάπτυξης και της φτώχειας.

© Project Syndicate, Μάιος 2003

Επιμέλεια διεθνών οικονομικών θεμάτων: Γ. Κανελλόπουλος