Αναζήτηση
Και πάλι για την τηλεόραση. Για την τηλεόραση που ακατάπαυστα καθορίζει τη
ζωή μας. Φορέας, υποκινητής σημασιών και απολαύσεων, νοηματοδοτεί, με τον δικό
της μοναδικό τρόπο, τον κόσμο αλλά και τον ψυχισμό μας.
Για πολλά έχει κατηγορηθεί. Μεταξύ άλλων για την εμπέδωση ενός στερεοτυπικού
τρόπου θέασης των πραγμάτων. Μιας κατασκευασμένης πραγματικότητας που
αρέσκεται στον μανιχαϊσμό, στην απλούστευση, στον διαχωρισμό του κόσμου σε
καλούς και κακούς. Στη μετατροπή των μειονοτήτων σε άτομα ευάλωτα στο στίγμα
και την περιθωριοποίηση.
Είναι γνωστό πως η μικρή οθόνη αναπαράγει, εντείνει, παγιώνει αυτή τη
διαχωριστική αίσθηση. Τη λατρεία του «εμείς» και οι «άλλοι».
Ερευνητικά προγράμματα όπως εκείνα του Gerbner ή του Fiske αποκαλύπτουν ότι
υπάρχει μια κοινωνική διαστρωμάτωση της προβαλλόμενης στην τηλεόραση βίας. Οι
πάσης φύσεως αποκλίνοντες έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανισθούν ως
αδικαιολογήτως βίαια άτομα. Οι κοινωνικά αποδεκτοί, όταν δεν εμφανίζονται ως
θύματα αλλά ως δράστες εγκλημάτων, τότε η πράξη τους είναι συνήθως
παρακινούμενη από ευγενή ελατήρια ή από ψυχοπαθολογία.
Ωστόσο, βλέποντας ένα προχθεσινό δελτίο ειδήσεων συλλογιζόμουν πόσο αυτός ο
παντοδύναμος ανώνυμος παιδαγωγός θα μπορούσε «αλλιώς» να εκπαιδεύσει τους
θεατές του σε μια άλλη πιο δίκαιη θέαση των πραγμάτων. Σε ένα πιο ανοιχτό,
αδογμάτιστο, λιγότερο αυταρχικό, ανοιχτό στο διπλό των πραγμάτων βλέμμα.
Επτά και μισή, το Σάββατο. Κεντρικό δελτίο ειδήσεων. Πρώτη είδηση. Μια ληστεία
σε ένα λεωφορείο του ΚΤΕΛ με δράστες και πάλι Αλβανούς που επιτέθηκαν στους
επιβάτες, τους χτύπησαν, τους λήστεψαν κι έπειτα ετράπησαν σε φυγή. Η είδηση,
κατάλληλα σκηνοθετημένη με τη γνωστή υποβλητική μουσική υπόκρουση, και τις
μαρτυρίες των θυμάτων με τον φόβο και τον τρόμο στα μάτια, άλλο δεν κάνει
βέβαια από το να εντείνει την εδραιωμένη εντύπωση ότι Αλβανός ίσον επικίνδυνος
κακοποιός.
Η είδηση δεν θα είχε τίποτα το αξιόλογο αν αμέσως μετά δεν ακολουθούσε μια
άλλη είδηση. Αστυνομικοί χτυπούν βάναυσα δύο μετανάστες Πακιστανούς που
θεωρήθηκαν ύποπτοι κλοπής. Τους διαπομπεύουν, τους γρονθοκοπούν, τους
χλευάζουν βάναυσα, τους λοιδορούν. Το Αστυνομικό Τμήμα μετατρέπεται σε χώρο
βασανιστηρίου.
Τι βλέπει ο τηλεθεατής σε αυτή την τυχαία αλληλουχία των δύο ειδήσεων; Αν
πράγματι η τηλεοπτική εικόνα είναι ένα κείμενο, πώς το αποκωδικοποιεί και
ποιες σημασίες του αποδίδει ο αναγνώστης – τηλεθεατής; Δεν είναι ένα παθητικό
βρέφος ο τηλεθεατής. Διαβάζει την εικόνα. Την συλλογίζεται. Έστω και άρρητα
παρεμβαίνει σε αυτήν, με τη νόηση και το συναίσθημά του, την επαναδιαμορφώνει
για να την κάνει δική του, οικεία, γνώριμη.
Πώς θα μπορούσε λοιπόν ο τηλεθεατής να διαβάσει το δελτίο ειδήσεων του
Σαββάτου ως προς αυτές τις δυο «μικρές» ειδήσεις; Και οι δυο αφορούν τον
άλλον, τον ξένο. Στη μια περίπτωση είναι ο γνώριμος ως εγκληματίας ξένος. Ο
κακοποιός Αλβανός. Δεν υπάρχει έκπληξη. Δεν υπάρχει σάστισμα. Άλλο ένα
κρούσμα. Άρα είναι μια παράδοξα καθησυχαστική είδηση. Το σύμπαν των σημασιών
μας διατηρείται ως έχει. Ο ξένος είναι για να κάνει βλάβη.
Η άλλη είδηση όμως είναι πιο ανησυχητική. Διαταράσσει. Δεν διατηρεί τις
ισορροπίες. Η έννομη τάξη είναι για να προστατεύει. Για να μας περιφρουρεί από
τον κίνδυνο του ξένου. Δεν είναι για να παρουσιάζεται με μια τέτοια βάναυση
και απροκάλυπτη αγριότητα. Πώς θα προστατεύσει και εμάς από το κακό εφόσον η
ίδια λειτουργεί ως κακό;
Αν ο Αλβανός κακοποιός λοιπόν μας καθησυχάζει, ο απάνθρωπος αστυνομικός μας
αφήνει εκτεθειμένους, στο έλεος μιας τυφλής άσκησης εξουσίας.
Τι, λοιπόν, τι θα αποκομίσει από αυτή την ανάγνωση ο «καλοπροαίρετος»
«επαρκής» τηλεθεατής; Ίσως κάτι το καλό. Ίσως κάτι που αξίζει τον κόπο να
εγγραφεί μέσα στον ψυχισμό. Ότι δηλαδή τα στερεότυπα έχουν πάντα και μιαν άλλη
όψη. Οι ξένοι δεν είναι μόνον πηγή κακού και δόλου και απάτης. Δεν είναι μόνον
δράστες εγκλημάτων αλλά μπορεί κάλλιστα να είναι και θύματα διασυρμού,
κακοποίησης, κατάφωρης αδικίας και μάλιστα από τα ίδια τα όργανα της τάξης.
Κι αν η αλήθεια αυτή φαντάζει κοινότοπη, μέσα από τη δύναμη της εικόνας αποκτά
μιαν άλλη δύναμη και εγκυρότητα. Εγγράφεται στο θυμικό. Το γεγονός ότι η ίδια
η τηλεόραση είναι σε θέση να συμβάλλει στην άμβλυνση των στερεοτύπων τα οποία
η ίδια με τα χέρια της φτιάχνει, οφείλει να γίνει αντικείμενο μιας
συστηματικής εκπαιδευτικής πολιτικής.
Η καλύτερη απάντηση στην τηλεόραση ίσως εν τέλει να είναι η ίδια η τηλεόραση.
Η Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
