Από το Google Maps (που φέρνει τον κόσμο όλο στα δάχτυλα των χεριών μας) και το GPS στο αυτοκίνητο (που έβαλε στο χρονοντούλαπο τους οδικούς χάρτες της ΕΛΠΑ και τις ερωτήσεις στους περαστικούς του τύπου «καλά πάω;»), έως τους σχολικούς άτλαντες, τις υδρογείους σφαίρες και τα στρατιωτικά σχεδιαγράμματα, οι χάρτες έπαιζαν ανέκαθεν κομβικό ρόλο στη ζωή μας. Αποστολή τους είναι να αποτυπώνουν τον κόσμο που μας περιβάλλει. Ενίοτε, όμως, δεν τον παρουσιάζουν όπως είναι, αλλά όπως θέλουν οι δημιουργοί τους.
Ερευνητές της Βρετανικής Βιβλιοθήκης έριξαν φως – αναλύοντας περισσότερα από 100 τεκμήρια που διατρέχουν οκτώ αιώνες – στους τρόπους με τους οποίους η χαρτογραφία χρησιμοποιείται για να αποκρύψει ή να παραποιήσει την αλήθεια. «Οι χάρτες μοιάζουν πολύ “αθώοι” όταν τους κοιτάζεις. Συνήθως τους αντιμετωπίζουμε ως αντικειμενικά και ουδέτερα εργαλεία που παρουσιάζουν με ακρίβεια τον κόσμο μας. Ωστόσο, δεν απεικονίζουν πάντα την πραγματικότητα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως όργανα στα χέρια όσων κατέχουν θέσεις εξουσίας για να χειραγωγήσουν ανθρώπους, κοινότητες ή ολόκληρα έθνη», εξηγεί, μιλώντας στα «ΝΕΑ», η χαρτογράφος Μαγκνταλένα Πέσκο, επιμελήτρια στο Τμήμα Χαρτών της ξακουστής British Library και εκ των εμπνευστών της έκθεσης «Secret Maps» («Μυστικοί χάρτες») που παρουσιάζεται στο Λονδίνο.
Οι ερευνητές κατέδειξαν ότι, πολλές φορές, οι χάρτες λειτουργούν ως εργαλεία συγκάλυψης, καθώς έχουν σχεδιαστεί όχι για να αποκαλύψουν τα γεωγραφικά όρια ή τη γεωμορφολογία μιας περιοχής, αλλά για να τα κρύψουν. «Η έννοια της μυστικότητας αλλάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τους χάρτες. Υπάρχει πάντα ένας λόγος για τον οποίο κάτι έχει συμπεριληφθεί σε έναν χάρτη και κάτι άλλο έχει παραλειφθεί», σημειώνει η Πέσκο. «Οταν κοιτάζεις έναν χάρτη, πρέπει να κατανοήσεις τι είχε στο μυαλό του ο δημιουργός του. Οι πληροφορίες που περιέχει δεν είναι εξ ορισμού ακριβείς. Σε ορισμένες περιπτώσεις, υπάρχει ένα κρυφό κίνητρο πίσω από τη δημιουργία του. Αυτό γίνεται εμφανές ήδη από τον πρώιμο Μεσαίωνα».
Στο μικροσκόπιο
Η έκθεση θέτει στο μικροσκόπιο τον ρόλο που έχουν διαδραματίσει οι χάρτες στην παραπληροφόρηση και στη διαφύλαξη (ή την αποκάλυψη) μυστικών προς όφελος των δημιουργών τους – αυτοκρατορίες, κυβερνήσεις, αποικιακές δυνάμεις και ιδιώτες – από τον 14ο αιώνα έως σήμερα. Μέσα από άτλαντες, υδρογείους σφαίρες και σπάνιους χάρτες που βρίσκονταν στα αρχεία των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών και στις συλλογές της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, του Αυτοκρατορικού Πολεμικού Μουσείου και του Βρετανικού Μουσείου, οι βρετανοί επιστήμονες ξεδιπλώνουν μια κρυφή παράδοση στο πλαίσιο της οποίας η χαρτογράφηση αξιοποιείται ως πολιτικό εργαλείο και τα σύνορα και οι εμπορικές οδοί διαμορφώνονται κατά το δοκούν από εκείνους που κατέχουν την εξουσία. «Πολλές κυβερνήσεις συνήθιζαν να διατηρούν απόρρητους χάρτες κλειδωμένους σε κρατικές εγκαταστάσεις προκειμένου να προστατευθούν οι πληροφορίες που περιείχαν», επισημαίνει η Πέσκο, εκ των τριών συγγραφέων του βιβλίου «Secret Maps».
Πολλοί από αυτούς τους απαγορευμένους χάρτες παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην έκθεση, η οποία θα διαρκέσει έως τις 18 Ιανουαρίου, προσφέροντας μια εμβριθή θεώρηση του πώς τα κράτη χρησιμοποιούσαν τους χάρτες για να ελέγχουν τη γνώση και να διαιωνίζουν την ισχύ τους. «Επί αιώνες, οι χάρτες αποτελούσαν τόσο εργαλεία όσο και στόχους κατασκοπείας. Οταν έπεφταν στα χέρια του εχθρού, αποκάλυπταν όχι μόνο στρατηγικές πληροφορίες, αλλά και όσα η μία πλευρά γνώριζε ή υποψιαζόταν για την άλλη», παρατηρεί η ερευνήτρια. «Για παράδειγμα, μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, αποκαλύφθηκε ότι η Σοβιετική Ενωση είχε αναπτύξει ένα πρόγραμμα χαρτογράφησης για κατασκοπευτικούς σκοπούς. Υπήρχαν ολόκληρες αποθήκες γεμάτες χάρτες που απεικόνιζαν στρατιωτικές εγκαταστάσεις σε πόλεις της Δύσης, οι οποίες αποτελούσαν εύκολους στόχους».
Αυτοκρατορικά μυστικά
Η έκθεση της εθνικής βιβλιοθήκης του Ηνωμένου Βασιλείου, στα ράφια της οποίας βρίσκονται περισσότερα από 170 εκατομμύρια τεκμήρια, ανοίγει με την ενότητα «Αυτοκρατορικά μυστικά», που εξερευνά τον τρόπο με τον οποίο, από τον 16ο αιώνα και έπειτα, οι χάρτες επέτρεψαν στις αποικιοκρατικές δυνάμεις της Δυτικής Ευρώπης να θέσουν υπό τον έλεγχό τους νέα εδάφη. Οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να μελετήσουν έναν άλλοτε απαγορευμένο χάρτη που συντάχθηκε από βρετανούς διπλωμάτες για τις διαπραγματεύσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες μετά την Αμερικανική Επανάσταση (1775 – 1783), στον οποίο αποτυπώνεται το πώς θα έμοιαζαν οι ΗΠΑ υπό τα προτεινόμενα σύνορά τους με τον υπό βρετανική κυριαρχία Καναδά. «Ο χάρτης προδίδει την έκταση γης που ήταν διατεθειμένη να παραχωρήσει η Βρετανία. Από την εξέτασή του, προκύπτει ότι οι Βρετανοί ήταν έτοιμοι να παραχωρήσουν περισσότερη γη. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, η Βρετανία κατάφερε να διατηρήσει πιο πολλά εδάφη. Ετσι, ο χάρτης αποσύρθηκε άρον άρον και έμεινε κλειδωμένος στο Βρετανικό Μουσείο για περισσότερο από έναν αιώνα, προκειμένου να αποφευχθεί το ενδεχόμενο να διεκδικήσουν οι Αμερικανοί την επιστροφή των επίμαχων εδαφών», εξηγεί η χαρτογράφος. Εκτίθεται, επίσης, ένας χάρτης του 1596 που αποδίδεται στον Ουόλτερ Ράλι, ο οποίος έκανε εκστρατεία στη σημερινή Γουιάνα, στη Νότια Αμερική, αναζητώντας το μυθικό Ελντοράντο.
Κρατικά μυστικά
Η δεύτερη ενότητα της έκθεσης, με τίτλο «Κρατικά μυστικά», αποκαλύπτει πώς ορισμένες κυβερνήσεις χρησιμοποίησαν τη χαρτογραφία για να αποκρύψουν στρατηγικής σημασίας πληροφορίες και να διατηρηθούν στην εξουσία. Μεταξύ άλλων, παρουσιάζεται ένας μυστικός χάρτης με «ευαίσθητες θέσεις» που κατήρτισε η βρετανική Υπηρεσία Χαρτογράφησης κατά τη διάρκεια της γενικής απεργίας του 1926, εν μέσω φόβων για λαϊκή εξέγερση. Επίσης, εκτίθεται μία από τις περίφημες υδρογείους σφαίρες του ολλανδού χαρτογράφου Βίλεμ Μπλάου που απεικονίζει τα στενά Λε Μερ. Πρόκειται για ένα θαλάσσιο πέρασμα στον Ειρηνικό Ωκεανό που χαρτογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1616, το οποίο η Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών προσπάθησε να κρατήσει μυστικό για να προστατεύσει το εμπορικό της μονοπώλιο.
Στα εκθέματα περιλαμβάνεται και μία βούρτσα μαλλιών αλλιώτικη από τις άλλες: δεν προοριζόταν για την περιποίηση της κόμης των κατόχων της, αλλά για την… εκτέλεση αποδράσεων. Η βούρτσα είχε εισαχθεί λαθραία σε στρατόπεδο αιχμαλώτων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στη Γερμανία για να τους βοηθήσει να δραπετεύσουν και να διαφύγουν στην Ελβετία. Πώς; Σε μια μυστική υποδοχή που περιείχε ήταν κρυμμένοι χάρτες. «Για τους στρατιώτες και τους αιχμάλωτους πολέμου, ένας μυστικός χάρτης μπορούσε να κάνει τη διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου», λέει η Πέσκο. Ξεχωρίζει, ακόμη, ένας χάρτης που σχεδιάστηκε από τον T.E. Λόρενς, που έγινε γνωστός ως Λόρενς της Αραβίας, στον οποίο απεικονίζεται το ταξίδι που έκανε το 1917 διασχίζοντας την Ερυθρά Θάλασσα με σκοπό να αχρηστεύσει τη σιδηροδρομική γραμμή Χετζάζ.
Μυστικά στην κοινωνία
Η τρίτη ενότητα, με θέμα «Μυστικά στην κοινωνία», αναδεικνύει τον ρόλο των χαρτών ως αντικειμένων που αντανακλούν τις αξίες και τις προτεραιότητες της κοινωνίας για την οποία έχουν δημιουργηθεί. Εκεί εκτίθενται ένα «κίπου» (κρυπτογραφικός κόμπος που χρησιμοποιούσαν οι Ινκας για τη χαρτογράφηση ιερών τόπων) του 16ου αιώνα, ο οδηγός «Gay to Z» που κατέγραφε τα gay-friendly στέκια του Λονδίνου τη δεκαετία του 1970, και ένας άτλαντας της Νότιας Αφρικής από την εποχή του απαρτχάιντ, ο οποίος εμφανίζει μόνο τις περιοχές με λευκό πληθυσμό.
Προσωπικά μυστικά
Στην τελευταία ενότητα, με τίτλο «Προσωπικά μυστικά», οι ερευνητές εξετάζουν τους τρόπους με τους οποίους η χαρτογράφηση μπορεί να καταστήσει την ιδιωτική ζωή δημόσια. Ξεχωρίζει ένας παγκόσμιος χάρτης τηλεγραφικών καλωδίων του 1927, ο οποίος αποτυπώνει ένα διεθνές δίκτυο σταθμών υποκλοπής μηνυμάτων που είχε στήσει η βρετανική κυβέρνηση. Εκτοτε, η… τέχνη των υποκλοπών εξελίχθηκε ραγδαία. «Τη δεκαετία του 1960, είχαμε τον κατασκοπευτικό δορυφόρο Corona που χρησιμοποιούνταν για την παρακολούθηση της Σοβιετικής Ενωσης, της Κίνας και άλλων περιοχών. Αν αναλογιστείτε την τεχνολογική πρόοδο που έχει σημειωθεί από τότε, αντιλαμβάνεστε πόσο πολλά δεν γνωρίζουμε για το τι συμβαίνει σήμερα. Είναι συγκλονιστικό το πόσες πληροφορίες συλλέγονται καθημερινά για κάθε πολίτη. Κάθε κίνηση που κάνουμε καταγράφεται από τα κινητά μας», υπογραμμίζει η Πέσκο.
