Το πρώιμο νεορεαλιστικό αριστούργημα του Γρηγόρη Γρηγορίου «Πικρό ψωμί» (1951) δεν χρειάζεται συστάσεις. Αυτή η ταινία, άξονας της οποίας η ζωή μιας φτωχής οικογένειας στην Αθήνα, αποτυπώνει με ακρίβεια τον γεμάτο εμπόδια αγώνα της εργατικής τάξης να σταθεί στα πόδια της σε μια χώρα που ψυχορραγούσε μετά τα τραύματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου.
Προσφάτως, αυτή η πολύτιμη σε όλους τους τομείς ταινία αποκαταστάθηκε στα εργαστήρια της Ταινιοθήκης της Ελλάδος και αύριο Πέμπτη 4 Δεκεμβρίου παρουσιάζεται για πρώτη φορά δημοσίως στη νέα της μορφή. Η προβολή της θα γίνει στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου που σήμερα ξεκινά για 14η φορά στην ιστορία του, στις δύο αίθουσες της Ταινιοθήκης.
Η αποκατάσταση του «Πικρού ψωμιού» ήταν μια μικρή οδύσσεια που κράτησε αρκετό καιρό αλλά άξιζε τελικά τον κόπο. Επίσης, το «Πικρό ψωμί» είναι η πρώτη ελληνική ταινία που αποκαθίσταται πλήρως μέσα στην Ελλάδα και από ελληνικά χέρια, και αυτό είναι πολύ σημαντικό.
«Τα υλικά της ταινίας “Πικρό ψωμί” ήταν σε πάρα πολύ κακή κατάσταση, σε σημείο που μας απασχόλησε το αν θα προχωρoύσαμε στην αποκατάσταση αυτής της ταινίας ή όχι», ανέφερε στα «ΝΕΑ» η Ηλέκτρα Βενάκη, επικεφαλής του Ψηφιακού Εργαστηρίου της Ταινιοθήκης της Ελλάδος. «Ομως οι Ιταλοί ήταν δίπλα μας σε όλα τα στάδια, λόγω του διετούς προγράμματος του Ταμείου Ανάκαμψης, και αυτό μας βοήθησε σημαντικά».
Αναφερόμενη στους «Ιταλούς», η Ηλ. Βενάκη εννοεί την Ταινιοθήκη της Μπολόνια (Cineteca di Bologna), ίσως το σημαντικότερο κέντρο για αποκατάσταση ταινιών παγκοσμίως. Η Μπολόνια συμμετέχει ενεργά σε έργα ψηφιακής αποκατάστασης και ανάδειξης κλασικών και σπάνιων ταινιών, συχνά σε συνεργασία με άλλες εθνικές ταινιοθήκες, όπως η Ταινιοθήκη της Ελλάδος, με την οποία συνεργάστηκε στην αποκατάσταση των ταινιών «Οι απάχηδες των Αθηνών» και «Χάππυ Νταίη». Εκεί έγινε η αποκατάσταση ταινιών όπως η «Αποκάλυψη τώρα!» του Φράνσις Φορντ Κόπολα και «Ναπολέων» του Αμπέλ Γκανς. Στην ίδια πόλη, κάθε χρόνο, γίνεται το φεστιβάλ Cinema Ritrovato με προβολές ταινιών που έχουν αποκατασταθεί.
Η υπόθεση
Στο «Πικρό ψωμί» παρακολουθούμε στιγμές από μια φτωχή οικογένεια στην Αθήνα, των Λυμπέρη. Το ζευγάρι (Μιχάλης Νικολόπουλος, Ελένη Ζαφειρίου) έχει τρεις γιους. Ο Φώτης (Αλέκος Κουρής), ο μικρότερος και ταλαντούχος μαθητής, διαπρέπει στο σχολείο και υποστηρίζεται από την οικογένειά του που κάνει τεράστιες θυσίες για να τον σπουδάσει και να εξασφαλίσει τα προς το ζην. Ο πατέρας δουλεύει σκληρά στην οικοδομή, η μητέρα φροντίζει τον μεγάλο γιο, τον Αντώνη (Αλκης Παππάς), που έχει ακρωτηριαστεί στην Κατοχή, ενώ ο μεσαίος γιος, ο Γιάγκος (Στρατής Φλώρος), αναζητεί εργασία, έχοντας εγκαταλείψει το όνειρο των σπουδών. Στην ιστορία εμπλέκεται μια γειτόνισσα, η Λουίζα (Ιντα Χριστινάκη), όπως και ο πατέρας της (Νίκος Παντελίδης). Θα καταφέρει ο Φώτης να πραγματοποιήσει το όνειρο της μητέρας του να γίνει ο πρώτος μορφωμένος άντρας της οικογένειας και να τους εξασφαλίσει ένα καλύτερο μέλλον;
Η πρώτη προσπάθεια του Γρηγόρη Γρηγορίου ήταν να γυρίσει το «Πικρό ψωμί» με τη Φίνος Φιλμ, κάτι που δεν έγινε, διότι ο Φ. Φίνος επέμενε να πάρει για τον ρόλο της Λουίζας τη Σμαρούλα Γιούλη, η οποία έπαιζε κυρίως λαϊκά κορίτσια της γειτονιάς. Τελικά την παραγωγή έκαναν ο Παναγιώτης Δαδήρας (πατέρας του σκηνοθέτη Ντίμη Δαδήρα) και η Ολύμπια Φιλμ. Ο κορυφαίος κινηματογραφιστής Ζόζεφ Χεπ, που είχε δημιουργήσει δικό του στούντιο, ανέλαβε τα εσωτερικά της ταινίας με σύγχρονο γύρισμα. Ο επίσης βετεράνος Εμμανουήλ Τζανετής γύρισε τα εξωτερικά της ταινίας, ενώ βοηθός του Γρηγορίου ήταν ο μετέπειτα σκηνοθέτης Ντίνος Κατσουρίδης.
Οι κόπιες
Σύμφωνα με την Ηλέκτρα Βενάκη, «εκτός του αρνητικού, στη διάθεση της Ταινιοθήκης υπήρχαν πέντε κόπιες προβολής, όλες ταλαιπωρημένες από φθορές και όλες διαφορετικές μεταξύ τους, καθότι όλες είχαν αλλαγές στο μοντάζ!». Εκεί αρχίζει το μυστήριο. Οι πρώτες κόπιες φαίνεται να είναι η γαλλική και η αγγλική. Από τη γαλλική έλειπαν τρία πλάνα, ενώ από την αγγλική έλειπαν δύο πολύ χαρακτηριστικές σκηνές, όχι όμως οι ίδιες που έλειπαν από τη γαλλική. «Προφανώς είχε γίνει κάποιο λάθος στην αρίθμηση των σκηνών, φαινόμενο συχνό εκείνες τις εποχές». Ωστόσο, στη γαλλική κόπια υπάρχουν… επιπλέον πλάνα που δεν υπάρχουν στο αρνητικό!
Τι είχε συμβεί; Στη μονογραφία του που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Αιγόκερως, ο ίδιος ο Γρηγορίου αναφέρει ότι ο παραγωγός της ταινίας Π. Δαδήρας είχε κανονίσει προβολή της στην τότε Σοβιετική Ενωση. Ομως η ταινία δεν μπορούσε να έχει απαισιόδοξο φινάλε στην προβολή της Ρωσίας για να μη φανεί η φτωχή εικόνα της Ελλάδας. Το φινάλε έπρεπε να είναι αισιόδοξο, ειδάλλως η αποστολή τής ταινίας στη Ρωσία δεν θα γινόταν. Συνεπώς, ο Γρηγορίου αναγκάστηκε να γυρίσει επιπλέον σκηνές διαφορετικού, αισιόδοξου φινάλε. Εν τέλει όμως, ενώ οι σκηνές γυρίστηκαν, η συμφωνία με τη Ρωσία φαλίρισε, η ταινία δεν προβλήθηκε εκεί και, όπως ο Γρηγορίου γράφει, κατέστρεψε ο ίδιος τα επιπλέον πλάνα για να μην τα βρει ποτέ κανένας. Φαίνεται ότι στις «παράπλευρες απώλειες» της καταστροφής αυτών των σκηνών ήταν και κάποιες σκηνές που λείπουν από το αρνητικό. Σε κάθε περίπτωση, η κόπια που αποκαταστάθηκε και θα προβληθεί αύριο στην Ταινιοθήκη έχει το κανονικό της φινάλε, έτσι όπως το επιθυμούσε ο δημιουργός.
Καθοριστικός ρόλος
Ενα άλλο στοιχείο που έχει σημασία στην ταινία είναι η επιλογή της Ελένης Ζαφειρίου για τον ρόλο της μητέρας, που ήταν πρόταση του ηθοποιού Μιχάλη Νικολόπουλου. Ο ρόλος υπήρξε καθοριστικός για την ηθοποιό, που από τότε έγινε η «μητέρα του ελληνικού μελοδράματος» παίζοντας παραλλαγές του σε δεκάδες ταινίες.
Τα γυρίσματα της ταινίας «Πικρό Ψωμί» άρχισαν τον Νοέμβριο του 1950 και ολοκληρώθηκαν τον Απρίλιο του επόμενου έτους. Μάλιστα, μόνο η φωνοληψία της διήρκεσε όλο τον Ιούνιο του 1951. Η πρώτη κόπια ήταν έτοιμη στις αρχές Οκτωβρίου 1951 και η πρώτη προβολή της στις αίθουσες έγινε τη Δευτέρα 17 Δεκεμβρίου 1951.
Στην εποχή του, η δυναμική που το «Πικρό ψωμί» είχε στο κοινό ήταν ανύπαρκτη. Σε εισπράξεις κατατάχθηκε 12ο στις μόλις 13 ελληνικές ταινίες εκείνης της χρονιάς, με πρώτη τα «Ματωμένα Χριστούγεννα» του Γιώργου Ζερβού. Μαζί με τις ταινίες «Ζαΐρα» και «Νεκρή πολιτεία», που επίσης ανήκουν στις αποτυχίες της σεζόν 1951-1952, το «Πικρό ψωμί» ήταν μια προσπάθεια να ξεφύγει από την παράδοση της φαρσοκωμωδίας και του σπαραξικάρδιου μελό.
Το αποτέλεσμα; Θεατής στην πρώτη προβολή είπε στην έξοδο: «Σαχλαμάρες, δεν είχε καμία πλάκα. Θα κλάψεις τα λεφτά σου».
