Η Ελίνα Νοβοπασενάια είναι Ρωσίδα, μετακόμισε στη Γερμανία το 2021 προκειμένου να σπουδάσει γλωσσολογία και κινηματογράφο. Ποτέ δεν είχε θεωρήσει εαυτόν ακτιβίστρια. Αλλά αυτό άλλαξε όταν ο Αλεξέι Ναβάλνι συνελήφθη επιστρέφοντας στη Ρωσία, τον Ιανουάριο του 2021, αφού ανέρρωσε στη Γερμανία από τη δηλητηρίασή του με Νόβιτσοκ. Τις εβδομάδες που ακολούθησαν, η Ελίνα δραστηριοποιήθηκε σε ομάδες εθελοντών στο Telegram που συντόνιζαν την παράδοση τροφίμων, φορτιστών και άλλων απαραίτητων, στις 3 π.μ., σε ανθρώπους που είχαν συλληφθεί διαδηλώνοντας υπέρ του Ναβάλνι.
Επειτα ήρθε ο πόλεμος στην Ουκρανία και η καταστολή στη Ρωσία γιγαντώθηκε. Ειδήσεις που άλλοτε θα σόκαραν την Ελίνα και τους φίλους της έγιναν σταδιακά κανονικότητα. Υπήρχε όμως κάτι που δεν μπορούσαν να αντέξουν, το να κλείνονται έφηβοι στη φυλακή, με ποικίλες κατηγορίες, από δολιοφθορά μέχρι τρομοκρατία και εσχάτη προδοσία. Τα παιδιά αυτά δεν στερούνταν μόνο μια φυσιολογική εφηβεία, στερούνταν και την εκπαίδευση. Μια απλή ερώτηση από μια φίλη της Ελίνας – «Γιατί να μη διδάξουμε τους κρατούμενους;» – την ενθουσίασε και την τρόμαξε ταυτόχρονα.
Η νεαρή Ρωσίδα πέρασε τον επόμενο χρόνο ερευνώντας τους κανονισμούς των φυλακών, ζητώντας τη συνεργασία ομάδων της διασποράς, μαθαίνοντας από πρωτοβουλίες που στηρίζουν πολιτικούς κρατούμενους στη Λευκορωσία. Ξεκίνησε επισήμως το πρόγραμμα Free Auditors, κάτι σαν Ελεύθεροι Ακροατές, το καλοκαίρι του 2024, στρατολογώντας εθελοντές δασκάλους – κάποιοι, έμπειροι ακτιβιστές, άλλοι, απλοί άνθρωποι που τους άγγιξε η ιδέα – εντός και εκτός Ρωσίας.
Το πρόγραμμα διαθέτει σήμερα περισσότερους από 30 καθηγητές, ανάμεσά τους προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές καθώς και υποψήφιοι διδάκτορες από ιδρύματα όπως το Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, η Ανώτατη Σχολή Οικονομικών της Ρωσίας, η Σορβόννη, η Οξφόρδη και το Κολούμπια. Καθένας τους αναλαμβάνει κρατούμενους ανάλογα με τα θέματα που τους ενδιαφέρουν – από ιστορία, χημεία και ξένες γλώσσες μέχρι προγραμματισμό, διαλεκτολογία, ακόμα και ραπτική.
Για να βρουν πιθανούς μαθητές, η Ελίνα και οι συνάδελφοί της αντλούν ονόματα από βάσεις δεδομένων που διατηρούν οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως η OVD-Info. Σύμφωνα με την τελευταία, στη Ρωσία υπάρχουν σήμερα περισσότεροι από 1.700 πολιτικοί κρατούμενοι – και οι λίστες μεγαλώνουν καθημερινά.
Κάθε ζεύξη μαθητή – δασκάλου στο Free Auditors ξεκινά όταν, είτε ένας κρατούμενος είτε συγγενείς ή φίλοι του επικοινωνούν με την ομάδα ζητώντας κάποιο συγκεκριμένο μάθημα. Στη συνέχεια, οι εθελοντές ζευγαρώνουν τον μαθητή με τον κατάλληλο δάσκαλο και η ανταλλαγή ξεκινά. Οι δάσκαλοι εκτυπώνουν τα πακέτα μαθημάτων και τα στέλνουν ταχυδρομικά. Οι φυλακισμένοι απαντούν με το χέρι. Για να διατηρηθεί αυτή η ροή, η ομάδα βασίζεται σε δωρεές: περίπου 27.000 ρούβλια (290 ευρώ) καλύπτουν σχεδόν 100 γράμματα για 28 μαθητές. Δάσκαλοι και μαθητές ανταλλάσσουν γράμματα περίπου μία φορά την εβδομάδα, αν και ο χρόνος εξαρτάται από κάθε φυλακή – και τους λογοκριτές της.
Επισήμως, οι ρώσοι λογοκριτές απαγορεύουν οτιδήποτε θα μπορούσε να παρεμποδίσει μια έρευνα, να βοηθήσει στη διάπραξη εγκλήματος ή να αποκαλύψει κρατικά μυστικά. Στην πράξη, απαγορεύουν επίσης επιστολές που περιέχουν βωμολοχίες, προσβολές προς αξιωματούχους, λεπτομέρειες υποθέσεων, ξένες λέξεις, αναφορές στον πόλεμο ή την πολιτική, ακόμη και ονόματα συγκρατούμενων. Μερικές φορές οι λογοκριτές απαγορεύουν την αλληλογραφία μόνο και μόνο για να τιμωρήσουν έναν κρατούμενο.
Αντιμέτωπη με αυτή την αυστηρή λογοκρισία, η ομάδα της Ελίνα ερεύνησε διεξοδικά τις καλύτερες πρακτικές και βρήκε τους δικούς της δημιουργικούς τρόπους ώστε να συνεχίσουν να πηγαινοέρχονται τα γράμματα. Πού και πού, ακόμη και χωρία που επικρίνουν ανοιχτά τις ρωσικές Αρχές καταφέρνουν να περάσουν από τους φύλακες. Μια λύση: αντικαθιστάς το επίμαχο όνομα με το Βόλντεμορτ, όπως έκανε ένας μαθητής σε ένα γράμμα προς την Ελίνα αφού τελείωσε τον Χάρι Πότερ:
«Στην πραγματικότητα, ο τύραννος [Βόλντεμορτ] είναι ένα τρεμάμενο πλάσμα, που τρομοκρατείται από κάθε ίχνος μοναδικότητας. Περιμένει την επόμενη γενναία ψυχή, ανυπομονώντας να τη συντρίψει με την πρώτη ευκαιρία – και με αυτόν τον τρόπο, γεννά απλώς περισσότερο θάρρος. Σκεφτείτε πόσο βαθιά φοβάται εκείνους που διώκει και πόσο μικρός είναι στην πραγματικότητα».
Μέχρι σήμερα, περισσότερες από 1.000 επιστολές έχουν ήδη περάσει μέσα από τα σίδερα στο πλαίσιο του προγράμματος. Για πολλούς κρατούμενους, αυτές οι επιστολές είναι η μόνη τους ελπίδα. Ενας από αυτούς έγραψε στον δάσκαλό του: «Δεν μπορώ να περιγράψω τη χαρά μου. Ελαβα το γράμμα σας και για λίγες ώρες, ξέχασα ότι ήμουν στη φυλακή. Μόνο όταν έσβησαν τα φώτα, τρεισήμισι ώρες αργότερα, συνήλθα και θυμήθηκα πού βρισκόμουν – αλλά η χαρά και η καλή διάθεση που μου προσφέρατε διήρκεσαν μια ολόκληρη εβδομάδα. Για αυτό, σας είμαι ευγνώμων».
Οι εθελοντές του Free Auditors κοιτάζουν ήδη προς το μέλλον. Θέλουν τα μαθήματα να μετράνε για πιστωτικές μονάδες της Διαδικασίας της Μπολόνια, ώστε, μόλις αποφυλακιστούν, οι πρώην κρατούμενοι να μπορούν να εγγραφούν στο εξωτερικό με αναγνωρισμένη την προσπάθειά τους. Και αν μια μέρα όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι είναι ελεύθεροι; «Τότε θα κάνουμε μια μεγάλη γιορτή αποφοίτησης», λέει η Ελίνα στον ιστότοπο Meduza. «Μέχρι τότε, θα συνεχίσουμε να διδάσκουμε».
Με τόσο κυνισμό ολόγυρα, η στήλη χρειαζόταν σήμερα λίγο φως.
