Δεν είμαι σίγουρος για το πότε η ευγένεια άρχισε να ξεφτίζει από την κοινωνική μας συμπεριφορά. Λάθος. Είναι πιο σωστό να αναρωτηθείς πότε η αγένεια απενοχοποιήθηκε πλήρως και έγινε αποδεκτή στη δημόσια σφαίρα. Ετσι όπως τα θυμάμαι, πρέπει να ήταν στα χρόνια της πρώιμης Αλλαγής. Τότε που γίναμε σύντροφοι, ακούγαμε ρεμπέτικα και η έννοια της αστικής ευγένειας επενδύθηκε με ταξικά χαρακτηριστικά. Οι καλοί τρόποι ή ο πληθυντικός έδειχναν κάπως ασύμβατοι με το κοινωνικό κλίμα. Η δε σάτιρα παραδοσιακά στόχευε στους τζιτζιφιόγκους και η ευγένεια αντιπροσώπευε στερεοτυπικές φιγούρες που, υποτίθεται, εξέφραζαν το κατεστημένο.
Θα μου πείτε ότι στην πατρίδα μας ο βαθμός ευγένειας προσδιορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τον κοινωνικό και επαγγελματικό ρόλο που επιτελεί ο άνθρωπος στον οποίο απευθυνόμαστε. Οι περισσότεροι, για παράδειγμα, δεν χρησιμοποιούν πληθυντικό όταν μιλούν στον σερβιτόρο, στον πωλητή, στον υπάλληλο του βενζινάδικου. Αν μάλιστα ο άνθρωπος που έχουν απέναντί τους είναι μετανάστης, δεν τίθεται καν θέμα. Ενικός με μια ντουζίνα προστακτικές και πολύ του είναι.
Ωστόσο, όπως θα έχετε παρατηρήσει και εσείς, τα τελευταία χρόνια τα πράγματα έχουν αγριέψει περισσότερο. Η αγένεια και η τραχύτητα έγιναν βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής συμπεριφοράς. Προς Θεού, δεν εννοώ ότι οι άνθρωποι οφείλουν να πορεύονται με τα βιβλία του Ζαμπούνη υπό μάλης. Ομως πλέον, όπου και αν κοιτάξεις, θα πετύχεις έναν τύπο να βρίζει, να μαλώνει ή, απλώς, να τοποθετείται αγενώς, ενίοτε και χυδαία. Ενδεχομένως το κάνετε και εσείς. Και εγώ. Κόβεις το τιμόνι δεξιά, αλλά σου έχει πάρει την εσωτερική ο ντελιβεράς. Αρχίζετε τα μπινελίκια. Εσύ συνεχίζεις εκνευρισμένος και αυτός παραδίδει μία μερίδα αμελέτητα.
Η καθημερινότητα πλέον μοιάζει να λειτουργεί υπό το καθεστώς μιας σιωπηρής αποδοχής της αγένειας. Ο εκνευρισμός θεωρείται φυσιολογικός, η γκρίνια σχεδόν αναφαίρετο δικαίωμα, ενώ η ευγένεια αντιμετωπίζεται ως κάτι το περιττό. Σε μια κοινωνία που έχει μάθει να λειτουργεί με όρους ανταγωνισμού, τα «ευχαριστώ» και τα «παρακαλώ» ακούγονται ως πλεονασμοί, συχνά δε αμήχανοι. Οποιος υψώνει τη φωνή του θεωρείται δυναμικός. Οποιος ζητάει συγγνώμη μοιάζει μετριοπαθής ή και αδύναμος.
Το ίδιο συμβαίνει και στη δημόσια ζωή. Πολιτικοί, παρουσιαστές, influencers, όλοι αντιλαμβάνονται πια ότι η αγένεια αποδίδει. Κάνει το βίντεο πιο σέξι, παράγει engagement, που λένε και οι ειδικοί. Το πολιτισμένο ύφος θεωρείται μειονέκτημα και οι ήρεμοι άνθρωποι μοιάζουν αόρατοι, γιατί δεν κάνουν θόρυβο. Ετσι, σιγά σιγά, η φωνή αντικατέστησε το επιχείρημα. Δεν έχει σημασία τι λες, αλλά πώς το λες και σε ποιο βαθμό ανεβάζεις την ένταση.
Για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό; Δεν είναι ένας μόνο. Είναι τα απόνερα της κρίσης και τα ψυχολογικά βάρη που άφησε η πανδημία. Η ασφυκτική καθημερινότητα του τρόπου ζωής. Και η ελευθεριότητα της κοινωνικής δικτύωσης που σου χορηγεί το δικαίωμα να απευθύνεσαι σε όποιον θέλεις, με το ύφος που γουστάρεις. Πόσες φορές, αλήθεια, έχετε αρπαχτεί με κάποιον άγνωστο στα social; Μπορείς να βρίσεις, να μειώσεις, να ειρωνευτείς, να σχολιάσεις ένα επιχείρημα με το emoji που γελάει, δηλώνοντας τον χλευασμό σου. Πίσω από μια οθόνη δεν βλέπεις το πρόσωπο του άλλου να πληγώνεται, νομίζεις πως δεν έγινε τίποτα. Και έτσι η online συμπεριφορά μετουσιώνεται σε offline αγένεια.
Βέβαια όλη αυτή η εικόνα δεν κρύβει την αλήθεια. Τη φωτίζει με ειλικρίνεια. Δείχνει ποιοι είμαστε στην πραγματικότητα ή, τέλος πάντων, πώς έχουμε εξελιχθεί ή καταντήσει – διαλέξτε όποια λέξη θεωρείτε αρμόζουσα. Ναι, φταίει η σκληρή, η κακούργα κοινωνία. Οταν όλοι αισθάνονται πως ζουν σε μια κοινωνία που δεν τους σέβεται σταματούν να σέβονται και αυτοί. Αν δεν σε νοιάζεται η κοινωνία, τότε γιατί να νοιαστείς για τον διπλανό σου; Και σε έναν κόσμο που αγριεύει, είναι λογικό οι άνθρωποι να μετατρέπονται σε αγρίμια. Από τότε που, χάρη στη δικτύωση, ήρθαμε πιο κοντά ο ένας στον άλλον, γίναμε χειρότεροι. Και μπορεί να μοιραζόμαστε τον ίδιο κόσμο, όμως ο καθένας ζει σε ένα δικό του.
