Με μικρές αλλά σταθερές νίκες ο κόσμος κερδίζει τον πόλεμο κατά του καρκίνου, που αποτελεί ουσιαστικά μια από τις μεγαλύτερες επιστημονικές και πολιτικές προκλήσεις του 21ου αιώνα. Τα τελευταία τριάντα χρόνια, το ποσοστό θνησιμότητας από καρκίνο έχει μειωθεί σημαντικά, όταν λάβουμε υπόψη τη γήρανση και την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού.
Η επιστήμη έχει κάνει άλματα: η ανοσοθεραπεία, η στοχευμένη φαρμακευτική αγωγή, οι προηγμένες τεχνικές χειρουργικής, αλλά και οι διαγνωστικές εξετάσεις πρώιμου εντοπισμού προσφέρουν καλύτερες πιθανότητες επιβίωσης από ποτέ.
Ακόμη πιο ενθαρρυντική είναι η επανάσταση στην πρόληψη: η εντυπωσιακή μείωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας μέσω του εμβολίου κατά του HPV, ο περιορισμός των καρκίνων των πνευμόνων χάρη στη μείωση του καπνίσματος, αλλά και η ανάπτυξη νέων εμβολίων και βιοδεικτών που στοχεύουν σε ομάδες υψηλού κινδύνου, δείχνουν ότι ο καρκίνος μπορεί, σε πολλές περιπτώσεις, να προληφθεί προτού καν εμφανιστεί.
Σύμφωνα με στοιχεία – και πολύτιμο αρωγό τις νέες τεχνολογίες – φαίνεται πως η ελπίδα για έναν κόσμο με λιγότερο καρκίνο δεν είναι ουτοπία αλλά επιστημονική πιθανότητα. Κι ίσως το στοίχημα είναι να μεταφραστεί τελικά αυτή η δυνατότητα σε καθολική πρόσβαση και συλλογική βούληση.
Ολοι γνωρίζουν κάποιον
Οπως επισημαίνεται σε αφιέρωμα του περιοδικού Economist για τον καρκίνο, παρά τις αισιόδοξες προβλέψεις ήδη από τη δεκαετία του 1970 ότι μέσα σε λίγα χρόνια θα είχε καταστεί εφικτή η θεραπεία του καρκίνου, σήμερα κάθε ενήλικας είτε είχε καρκίνο, είτε γνωρίζει κάποιον που είχε – ή και τα δύο. Οι μισοί άνδρες και το ένα τρίτο των γυναικών στις πλούσιες χώρες αναμένεται να νοσήσουν κάποια στιγμή στη ζωή τους. Στην Αμερική, όπου ο καρκίνος είναι η δεύτερη συχνότερη αιτία θανάτου, αμέσως μετά τα καρδιαγγειακά νοσήματα, σκοτώνει περίπου 600.000 άτομα τον χρόνο. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ευθύνεται για περίπου μία στις έξι συνολικές ανθρώπινες απώλειες. Αν το κριτήριο της επιτυχίας ήταν μια θεραπεία μέσα σε μια δεκαετία – ή και δύο ή τρεις ή τέσσερις – τότε θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι ο πόλεμος κατά του καρκίνου έχει χαθεί. Ομως όπως τονίζεται στο δημοσίευμα του Economist τα πράγματα είναι καλύτερα απ’ ό,τι πιστεύουν πολλοί. Η πρόοδος είναι εμφανής με βάση τα δεδομένα και υπάρχουν πολλοί λόγοι να πιστεύουμε ότι θα συνεχιστεί.
Η παιδική λευχαιμία
Αυτό που κάποιοι επιστήμονες ήλπιζαν ότι θα ήταν ένας πόλεμος αστραπή, αποδείχθηκε τελικά ένας σταδιακός αλλά επιτυχής πόλεμος φθοράς. Κάποιες νίκες ήταν εντυπωσιακές. Η παιδική λευχαιμία κάποτε θεωρείτο σχεδόν καταδίκη σε θάνατο ενώ σήμερα έχει ποσοστό πενταετούς επιβίωσης πάνω από 90%. Ωστόσο, επειδή ο καρκίνος δεν είναι μία ασθένεια, αλλά μια ολόκληρη κατηγορία, μεγάλο μέρος της προόδου δεν οφείλεται σε μεγάλες ανακαλύψεις, αλλά σε χιλιάδες μικρές βελτιώσεις σε θέματα ανίχνευσης, χειρουργικής και φαρμακευτικής αγωγής.
Οι επιστήμονες επίσης υπογραμμίζουν ότι ο καρκίνος σχετίζεται με την ηλικία. Ετσι, αν αφαιρέσουμε την παράμετρο του αυξημένου προσδόκιμου ζωής, γίνεται σαφές ότι στις πλούσιες χώρες η αρχή της δεκαετίας του 1990 αποτέλεσε σημείο καμπής. Εκτοτε, ο προσαρμοσμένος στην ηλικία δείκτης θνησιμότητας έχει αρχίσει να πέφτει αργά αλλά σταθερά, κάθε χρόνο. Στην Αμερική, ο ρυθμός είναι πλέον περίπου κατά ένα τρίτο χαμηλότερος απ’ ό,τι τη δεκαετία του ’90. Η τάση είναι παρόμοια και σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες.
«Η ασθένεια δεν εμφανίζεται από το πουθενά»
Εξετάσεις όπως οι μαστογραφίες, κολονοσκοπήσεις και τεστ Παπανικολάου βοηθούν στον εντοπισμό προκαρκινικών βλαβών που μπορούν να αφαιρεθούν εγκαίρως. Η πρόοδος στις χειρουργικές τεχνικές και τα αντικαρκινικά φάρμακα έχουν βελτιώσει τα ποσοστά επιβίωσης. Η ανοσοθεραπεία – ενίσχυση του ανοσοποιητικού για να επιτεθεί στον καρκίνο – έχει σημειώσει επίσης σημαντικά βήματα.
Σύμφωνα με το αφιέρωμα του Economist, εκτίμηση αναφέρει ότι τέτοιες πρόοδοι απέτρεψαν σχεδόν 6 εκατομμύρια θανάτους στις ΗΠΑ από το 1975 ως το 2020 σε καρκίνους πνεύμονα, μαστού, εντέρου, προστάτη και τραχήλου της μήτρας – που παλιότερα ευθύνονταν για το 70% των θανάτων από καρκίνο. Πάνω από το 50% των αποτρεπόμενων θανάτων προήλθαν από λιγότερο κάπνισμα, το 23% από καλύτερο έλεγχο και το 20% από βελτιωμένες θεραπείες. Για τους καρκίνους του στομάχου με την ανακάλυψη του ελικοβακτηριδίου Helicobacter pylori – μαζί με την υγιεινή και τα αντιβιοτικά που είχαν ήδη περιορίσει τις μολύνσεις – η στοχευμένη θεραπεία οδήγησε σε περαιτέρω μείωση των περιστατικών.
Ο εντοπισμός των ομάδων υψηλού κινδύνου και οι στοχευμένες παρεμβάσεις είναι το ένα ζήτημα. Επιπλέον τα δεδομένα από βιοτράπεζες και η πρόοδος στην κυτταρική βιολογία βοηθούν στην ανάλυση προτύπων και εξατομίκευση της θεραπείας. Νέα εμβόλια βρίσκονται ήδη σε ανάπτυξη. Τα δεδομένα βοηθούν και στον εντοπισμό προληπτικών φαρμάκων με στόχο την αποτροπή εξέλιξης ή και επέκτασης της νόσου.
«Ο καρκίνος δεν εμφανίζεται από το πουθενά», εξηγεί η Σάρα Μπλάγκντεν του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Αναπτύσσεται αργά, προσφέροντας ευκαιρίες παρέμβασης. Ξεκινά από γονιδιακές μεταλλάξεις που προκαλούν ανώμαλο πολλαπλασιασμό των κυττάρων και τελικά οδηγούν σε αλλοιώσεις, πολύποδες ή όγκους. Οι αλλοιώσεις αυτές μπορεί να χρειαστούν 5-15 χρόνια για να αναπτυχθούν και άλλο τόσο για να δώσουν μεταστάσεις. Ωστόσο πολλές απ’ αυτές μπορεί να μη γίνουν ποτέ καρκινικές.
Τα αντικαρκινικά εμβόλια έχουν σημειώσει τεράστια πρόοδο τα τελευταία χρόνια. Παλιότερα, τα εμβόλια χρησιμοποιούνταν για θεραπεία προχωρημένου καρκίνου. Τώρα, το 50% της έρευνας επικεντρώνεται σε προληπτικά εμβόλια.
Σημαντικό είναι ότι πολλά φάρμακα ή εμβόλια μπορούν να βοηθήσουν μόνο υποομάδες ασθενών. Ως εκ τούτου η πρόληψη στο μέλλον δεν μπορεί να βασίζεται στη λογική «μία λύση για όλους» αλλά πρέπει να είναι εξατομικευμένη.
Το μέλλον της ογκολογίας είναι προσιτό, στοχευμένο και εμβολιασμένο
Η σημαντική στήριξη της πρόληψης με επέκταση των καλών πρακτικών παγκοσμίως, τα φθηνότερα φάρμακα και η χρηματοδότηση της έρευνας για την ανάπτυξη προσιτών λύσεων, αλλά και η εφαρμογή νέων δεδομένων της επιστήμης για τον εντοπισμό εκείνων που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο, είναι οι βασικές πηγές από τις οποίες μπορούν να προκύψουν σημαντικά μελλοντικά οφέλη.
Η σημαντική μείωση των ποσοστών καπνίσματος στις πλούσιες χώρες θεωρείται ότι έχει συμβάλει καθοριστικά σε μετρήσιμα αποτελέσματα: μόνο στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι έσωσε πάνω από 3 εκατομμύρια ζωές από καρκίνους που σχετίζονται με το κάπνισμα από το 1975 μέχρι σήμερα. Επειδή εκτιμάται ότι το κάπνισμα εξακολουθεί να ευθύνεται για έναν στους πέντε θανάτους από καρκίνο παγκοσμίως, οι αντικαπνιστικές εκστρατείες στις φτωχότερες χώρες μπορούν να έχουν τεράστια επίδραση.
Επίσης, ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας είναι ένας από τους συχνότερους καρκίνους στις γυναίκες και σχεδόν όλα τα περιστατικά αποτελούν καθυστερημένη συνέπεια μόλυνσης από τον ιό των ανθρωπίνων θηλωμάτων (HPV). Το 2008, η Βρετανία άρχισε να προσφέρει σε έφηβες ένα νεοαναπτυγμένο εμβόλιο κατά του HPV. Δεκαπέντε χρόνια μετά, τα ποσοστά εμφάνισης καρκίνου του τραχήλου της μήτρας στις γυναίκες γύρω στα 20 έχουν πέσει κατά 90% και οι βρετανοί υγειονομικοί αξιωματούχοι μιλούν για ουσιαστική εξάλειψή του έως το 2040. Το αρχικό εμβόλιο ήταν σχετικά ακριβό. Αλλά μια φθηνότερη εκδοχή που αναπτύχθηκε στην Ινδία υποστηρίζει τώρα μια μαζική εκστρατεία εμβολιασμού και στη χώρα αυτή.
Για τους επιστήμονες πρόκληση αποτελεί η στοχευμένη εκτίμηση του κινδύνου ώστε να εντοπίζονται ασθενείς όσο το δυνατόν νωρίτερα για να είναι η θεραπεία τους πιο αποτελεσματική. Η δυσκολία, όπως επισημαίνει ο “Economist”, έγκειται στο ότι ενώ έχουν εντοπιστεί γενετικές μεταλλάξεις που προδιαθέτουν για συγκεκριμένους τύπους καρκίνου, στην πραγματικότητα λιγότεροι από τους μισούς καρκινοπαθείς έχουν γνωστό παράγοντα κινδύνου. Εδώ πολύ σημαντικό ρόλο αναμένεται να παίξουν τεράστιες βιοτράπεζες ιστών σε συνδυασμό με τη δυνατότητα παρακολούθησης της ενεργοποίησης και απενεργοποίησης γονιδίων σε ζωντανά κύτταρα – κάτι που ήταν αδύνατο πριν από μια δεκαετία. Με νέους βιοδείκτες στο αίμα ή την αναπνοή και βαθύτερη κατανόηση των συνδυασμένων επιρροών γονιδίων και περιβάλλοντος, οι γιατροί μπορούν να στοχεύουν μόνο εκείνους που χρειάζονται θεραπεία. Αυτό έχει σημασία για να αποφεύγονται περιττές χειρουργικές επεμβάσεις, χημειοθεραπείες και ακτινοβολίες που είναι δαπανηρές και προκαλούν σοβαρές παρενέργειες.
Από τη στιγμή που θα καθοριστεί ποιοι τελικά θα χρειαστούν θεραπεία, οι γιατροί έχουν πλέον στη φαρέτρα τους σειρά σύγχρονων θεραπειών. Παράλληλα με τα βασικά εργαλεία, τα τελευταία χρόνια εξελίσσεται μια νέα τεχνική που αξιοποιεί τη δύναμη του ανοσοποιητικού συστήματος του ίδιου του ασθενούς. Η ιδέα είναι να ενισχυθεί η φυσική ικανότητα του οργανισμού να επιτίθεται σε καρκινικά κύτταρα. Ορισμένα εμβόλια – ίσως και γενετικά προσαρμοσμένα για κάθε ασθενή – μπορούν να στοχεύσουν καρκίνους που ήδη υπάρχουν. Αλλα, λειτουργώντας προληπτικά, στοχεύουν προκαρκινικά κύτταρα.
Σήμερα εξετάζονται πειραματικά εμβόλια για διάφορες μορφές καρκίνου, ενώ γίνονται κλινικές μελέτες πάνω σε φάρμακα με προληπτική δράση (ασπιρίνη, μετφορμίνιο, αναστροζόλη).
