Εχει γίνει πια κανόνας στις βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο και στον περιοδικό Τύπο να αξιολογούνται οι ποιητικές μεταφράσεις (περιορίζομαι σε αυτές) ερήμην του πρωτοτύπου. Και βέβαια είναι αλήθεια ότι μια καλή ποιητική μετάφραση πρέπει να στέκεται στα πόδια της ως ποιητικό κείμενο στη γλώσσα στην οποία εκπονήθηκε. Από την άλλη πλευρά, όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μια «μετάφραση» είναι ό,τι ακριβώς δηλώνει ο συγκεκριμένος όρος, δηλαδή «μεταφορά ενός έργου σε διαφορετική γλώσσα (ή σε διαφορετική μορφή της ίδιας γλώσσας)». Αυτό ακριβώς το δεδομένο κυριολεκτικά επιβάλλει τη συγκριτική εξέταση της μετάφρασης με το πρωτότυπο. Για όσους υποστηρίζουν ότι μετά την ολοκλήρωσή της η μετάφραση αποδεσμεύεται από το πρωτότυπο, οφείλω να προσθέσω δύο παραμέτρους που θεωρώ πολύ σημαντικές. Τηρουμένων των αναλογιών, η σχέση πρωτοτύπου - μετάφρασης αντιστοιχεί στη σχέση ενός ποιητικού έργου με το διακείμενο ή τα διακείμενά του. Οσοι ασχολούνται συστηματικά με την ερμηνεία των κειμένων γνωρίζουν ότι η πλήρης κατανόηση ενός κειμένου συνεπάγεται τη συνεκτίμηση των διακειμένων του, δηλαδή να ακολουθήσουμε την πορεία που υποδεικνύει ο ίδιος ο δημιουργός του. Το κείμενο (και κατ' αναλογία η μετάφραση) και το διακείμενο (και κατ' αναλογία το πρωτότυπο) συνδιαμόρφωσαν το παλίμψηστο της ποιητική μας παράδοσης από τον Ομηρο μέχρι τις ημέρες μας. Κατά συνέπεια και όσον αφορά ειδικότερα τη μετάφραση, η σχεδόν συλλογική εμμονή στον αποκλεισμό της συγκριτικής εξέτασης με το πρωτότυπο αφήνει πίσω της αμέτρητες λευκές σελίδες σε αυτή την παράδοση. Και μια τελευταία παρατήρηση: η κουλτούρα της μετάφρασης λειτουργεί τόσο συντριπτικά σε βάρος του πρωτοτύπου, ώστε έχει οδηγήσει την πλειονότητα του κοινού στην ακλόνητη βεβαιότητα ότι η ανάγνωση της μετάφρασης καθιστά περίπου περιττή την ανάγνωση του πρωτοτύπου.
Η ιταλική ποιητική μετάφραση της «Οδύσσειας» του Νίκου Καζαντζάκη από τον Νικόλα Κροτσέττι (Nicola Crocetti, Nikos Kazantzakis, «Odissea», Crocetti editore, Νοέμβριος 2020) έτυχε διθυραμβικής υποδοχής από τους κριτικούς στη γενέτειρα του μεταφραστή, ανατυπώθηκε αρκετές φορές, βραβεύτηκε και παρουσιάστηκε στην Ελλάδα σε διάφορα έντυπα με ανάλογους τόνους. Τι γνωρίζουμε όμως για τη σχέση της με το ελληνικό πρωτότυπο; Σχεδόν τίποτα. Η καζαντζακική «Οδύσσεια» αποτελεί έναν όψιμο κρίκο στην αλυσίδα της συνέχειας της ομηρικής «Οδύσσειας», που ξεκινά από την αρχαιότητα αλλά ουσιαστικά από την ποίηση του Δάντη, συνεχίζεται με τον Τένισον και φτάνει στον πρώιμο Καβάφη. Η παράδοση αυτή περιλαμβάνει πρωτότυπα έργα αλλά και μεταφράσεις, όπως π.χ. την καβαφική μετάφραση εκτενούς αποσπάσματος από το άσμα 26 της «Κόλασης» του Δάντη, όπου ο Οδυσσέας αφηγείται το ταξίδι του μετά την Ιθάκη. Οι μεταφράσεις της καζαντζακικής «Οδύσσειας» στα αγγλικά, στα γαλλικά (σε πεζό), στα γερμανικά, στα ισπανικά, στα σουηδικά και πρόσφατα στα ιταλικά είναι και αυτές κρίκοι της ίδιας αλυσίδας. Ολες οι παραπάνω «οδυσσειακές» αφηγήσεις συγκροτούν ένα σώμα από κείμενα που τελούν σε σχέση άμεσης ή έμμεσης εξάρτησης.
Η σύγκριση της ιταλικής μετάφρασης του Κροτσέττι με το ελληνικό πρωτότυπο επιβάλλεται να γίνει και για δύο ακόμη λόγους. Ο πρώτος είναι οφθαλμοφανής, δηλαδή η γλωσσική ιδιομορφία της καζαντζακικής «Οδύσσειας». Η γλώσσα της βρίθει από σπάνιες λέξεις και νεολογισμούς, κυρίως ιδιωματικές λέξεις και εκφράσεις, και (πολυ)σύνθετες λέξεις. Τα στοιχεία αυτά την καθιστούν σχεδόν απρόσιτη στον μέσο σύγχρονο έλληνα αναγνώστη και πολύ περισσότερο σε κάποιον που η ελληνική δεν είναι η μητρική του γλώσσα. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι η ιταλική μετάφραση της «Οδύσσειας» είναι η τελευταία, όπως ήδη ανέφερα, σε μια μεταφραστική παράδοση και συνεπώς είναι σημαντικό να διαπιστώσουμε πώς οι μεταφραστές που προηγήθηκαν απάντησαν στις προκλήσεις τις καζαντζακικής γλώσσας - όταν μάλιστα ο Κροτσέττι γράφει στην εισαγωγή ότι συμβουλεύτηκε την αγγλική μετάφραση του Φράιερ, που υπήρξε και μέντοράς του.
Ο Κίμων Φράιερ (1958, σε συνεργασία με τον Καζαντζάκη) και ο γερμανός μεταφραστής Γκούσταβ Κονράντι (1973, 2017) φιλοδόξησαν να αποδώσουν ποιητικά την «Οδύσσεια» όσο πιο πιστά μπορούσαν. Ο στόχος του Κροτσέττι ήταν διαφορετικός: μια μετάφραση σε σύγχρονη ιταλική γλώσσα, χωρίς εξεζητημένες λέξεις και εκφράσεις, απόλυτα προσιτή στον μέσο αναγνώστη. Οπως σωστά επισήμανε ο Φίλιππο Μαρία Ποντάνι, ο Κροτσέττι «μόνο περιστασιακά δίνει χώρο σε σπάνιο ιταλικό λεξιλόγιο». Αν κρίνει κανείς από την ενθουσιώδη ανταπόκριση του κοινού και των κριτικών, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Κροτσέττι πέτυχε απόλυτα στον στόχο του. Αξίζει την αναγνώριση και τον σεβασμό όλων μας για τον συγκεκριμένο άθλο και ακόμη για το πάθος που έχει επιδείξει στην προώθηση των νεοελληνικών γραμμάτων (είναι ένας από τους καλύτερους πρεσβευτές τους στη γειτονική μας χώρας). Οι επισημάνσεις που ακολουθούν δεν έχουν ως στόχο να μειώσουν αυτό το επίτευγμα. Αποτελούν υποχρέωση ενός φιλολόγου, ο οποίος μάλιστα έχει αναλώσει μεγάλο μέρος του επιστημονικού του βίου μελετώντας το παλίμψηστο ομηρικών αφηγήσεων.
Ο τετραγωνισμός
του κύκλου
Μπορεί να ακούγεται παράδοξο, αλλά είναι αληθινό: το μεγάλο προτέρημα της μετάφρασης του Κροτσέττι είναι ταυτόχρονα το μειονέκτημά της. Εννοώ ότι δεν μπορεί κάποιος να μεταφράσει την καζαντζακική «Οδύσσεια» σε γλώσσα φιλική στον σύγχρονο ιταλό αναγνώστη και ταυτόχρονα να σεβαστεί τη γλώσσα του πρωτοτύπου. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε τετραγωνισμό του κύκλου. Αυτό καθίσταται εφικτό μόνο στα λίγα χωρία όπου η γλώσσα του Καζαντζάκη δεν αποκλίνει σημαντικά από τις γνώσεις του μέσου καλλιεργημένου Ελληνα. Ενα παράδειγμα είναι οι στ. α 1.220-1.223 (όλα τα παραθέματα είναι από τη ραψωδία α), που είναι μεταφραστικά άψογοι:
Σε ανάσκωνε αψηλά κατά το φως, σαν κάρβουνο αναμμένο:
«Ο κύρης σου ο ζευγάς αποθυμάει ξωμάχο να σε κάμει,
σε νανουρίζει στα περβόλια του και σε κυλάει στ' αυλάκια·
κι εγώ σε βουτακώ στα κύματα, να μου γενείς κουρσάρος! (…)».
Lui ti sollevava alla luce, come un carbone ardente:
«Tuo padre, l'aratore, vuol fare di te uno zappaterra,
ti addormenta nei campi, ti culla in mezzo ai solchi;
ma io ti immergo nelle onde perché diventi un pirata!(…)».
Κατά κανόνα, όμως, η γλώσσα του Καζαντζάκη είναι δυσμετάφραστη ή περιλαμβάνει τολμηρές μεταφορές και εικόνες που θα ανάγκαζαν τον ιταλό μεταφραστή να αξιοποιήσει τον ανεξάντλητο πλούτο της ιταλικής ποιητικής παράδοσης. Ο Κροτσέττι έκανε μια διαφορετική επιλογή: όπου το πρωτότυπο υπερβαίνει τη γλωσσική επάρκεια του μέσου σύγχρονου ιταλού αναγνώστη ή τα επιθυμητά για τον μεταφραστή όρια, είτε απλοποιεί τη διατύπωση είτε παραλείπει κάποια στοιχεία. Δίνω τέσσερα παραδείγματα, παραθέτοντας πρώτα την πιστότερη αγγλική μετάφραση και έπειτα την ιταλική (με ελληνική μετάφραση σε ορθογώνιες αγκύλες):
794 Λιάρο γεράκι απλόκλωθε βουβά στον ουρανό στεφάνια
A gray hawk in the sky wove swift wreaths silently
un falcone bianco volteggia silenzioso in cielo
(ένα λευκό γεράκι κάνει κύκλους στον ουρανό)
847 γέρο, ψηλά τ' αφτιά σου τρούλωσε
Old granddad, prick your ears on high
ascolta bene, vecchio (άκου καλά, γέρο)
1013 κι οι νιοι περνούν, κοχεύουν τις καλές και παιχνιδοματίζουν
young men could stroll and eye the girls and wink their full
i giovani lanciano occhiate alle ragazze più belle
(οι νέοι ρίχνουν ματιές στα πιο όμορφα κορίτσια)
1.015 με καρπερό κισσό στο βροντερό κεφάλι
their sonorous heads adorned with berry-laden ivy
la testa coronata di edera
(το κεφάλι στεφανωμένο με κισσό)
Ορισμένες φορές οι παραλείψεις έχουν ως συνέπεια να μη δίνεται ολοκληρωμένο στον αναγνώστη το νόημα του πρωτοτύπου. Δίνω δύο παραδείγματα. Μιλώντας ο ποιητής για τον κατάκοιτο γέροντα Λαέρτη λέει τα εξής (919-920):
κι ο γέρο-κύρης διάβη αρκουδιστά το αιματερό κατώφλι
και σούρθη αργά σε απάνεμη ηλιακή στο σώχωρο λακκούβα.
Στη μετάφραση ο Κροτσέττι παραλείπει το επίρρημα «αρκουδιστά» (=μπουσουλώντας) και αποδίδει το ρήμα «σούρθη» (=σύρθηκε) ως «φθάνει», κάτι που δεν επιτρέπει στον αναγνώστη να κατανοήσει πλήρως όσα ακολουθούν. Αντίθετα ο Φράιερ μεταφράζει το πρώτο ως «crawled across» και το δεύτερο ως «crept».
Σε μια άλλη περίπτωση ο παλιότερος λυράρης του χωριού αφηγείται στον Οδυσσέα πως μια νύχτα είδαν, αυτός και ο παππούς του, να στέκονται πάνω από την κούνια του τρεις «άγριοι δράκοι» (ο Τάνταλος, ο Προμηθέας και Ηρακλής), που είχαν έρθει για να τον μοιράνουν: «τρεις άγριοι δράκοι κρέμουνταν, σπαθιά, στο αφράτο σου κεφάλι!» (1.252). Μόνο ο Κονράντι μεταφράζει το επίθετο «αφράτο», ενώ o Φράιερ, η Ζακλίν Μοατί (η γαλλίδα μεταφράστρια) και ο Κροτσέττι το παραλείπουν. Εντούτοις, το επίθετο προετοιμάζει τον αναγνώστη για την παρέμβαση του Προμηθέα που λίγο παρακάτω «ξηλώνει τις ραφές του κεφαλιού» του βρέφους (1.264-1.266):
Στις λαβωμένες κράταε φούχτες του, που γλυκαντιφεγγίζαν,
σπόρο μεγάλο φως, και σκύβοντας στο κορφοκέφαλό σου,
ξηλώνει αγαλινά τις μαλακές ραφές και τον φυτεύει.
Εικόνες και μεταφορές
Ξεκίνησα μιλώντας για τη διάχυτη αντίληψη ότι η ανάγνωση της μετάφρασης καθιστά περίπου περιττή την ανάγνωση του πρωτοτύπου. Στην περίπτωση της «Οδύσσειας» δεν είναι μόνο η γλώσσα που την καθιστά δυσπρόσιτη και δυσμετάφραστη. Είναι και η δύναμη των εικόνων και των μεταφορών του Καζαντζάκη, όπως εκεί όπου οι νέοι λένε τραγούδι ερωτικό για την Ελένη. Και στις τέσσερις μεταφράσεις που έλεγξα χώρεσαν λίγο-πολύ οι λέξεις, αλλά δεν χώρεσε η ποίηση των δύο τελευταίων στίχων του παρακάτω χωρίου (1.342-1.344):
(…) την είδα εγώ στην άκρα του γιαλού να συντηράει το κύμα
κι οι κόρφοι της στα πέρα πέλαγα, μοιράζαν τον αγέρα -
Θε μου, χωρίς χιονιά χιονίζουνταν, χωρίς βροχή βρουχιούνταν!
Πριν από χρόνια ο Πίτερ Μπιν μου περιέγραφε τις δυσκολίες που αντιμετώπισε στην προσπάθειά του να εντοπίσει τη σημασία κάποιων λέξεων του Καζαντζάκη. Στην εισαγωγή της μετάφρασής του ο Κροτσέττι μιλάει για την «απελπισία» που προκαλεί στον αναγνώστη και στον μεταφραστή η έλλειψη ενός λεξικού της γλώσσας του Καζαντζάκη. Πάντως οι όχι σπάνιες αστοχίες της ιταλικής μετάφρασης (π.χ. 283 το αφτί του Οδυσσέα «τρυπιέται» αντί να «τρυπάει» / 684 γαρίδες αντί για κάβουρες / 893-896 μετάφραση με αναφορά στην «ψυχή» αντί στον «Οδυσσέα» /1.019 μετάφραση του «βραγιές» ως να ήταν «βραδιές» /1.179 το «στένεψαν» μεταφράζεται ως μεταβατικό) δεν οφείλονται σε αυτόν τον λόγο. Μου δίνεται όμως η ευκαιρία να ανακοινώσω ότι πολύ σύντομα θα κυκλοφορήσει από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το πολυαναμενόμενο «Γλωσσάρι» στα έργα του Καζαντζάκη. Είναι ο καρπός της μακρόχρονης και επίπονης λεξικογραφικής έρευνας του Βασίλη Γεώργα.
Nicola Crocetti
Odissea
(Nikos Kazantzakis)
Εκδ. Crocetti editore, 2020
