Μονόλογος για τις δύο Ισπανίες

Γιατί ο μονόλογος της Κάρμεν μπροστά στον νεκρό σύζυγό της, που κυκλοφορεί το 1966 στη φρανκική Ισπανία, ακούγεται τόσο μοντέρνος; Γιατί αυτή η «αντιπαράσταση» με τον Μάριο δραπετεύει από το δωμάτιο της ισπανικής επαρχίας και φτάνει ως την ελληνική μετάφραση του 2019; Κυρίως επειδή η «τοπικότητα» στο μυθιστόρημα του Μιγκέλ Ντελίμπες «Πέντε ώρες με τον Μάριο» δεν θα σήμαινε τίποτε χωρίς τη λογοτεχνικότητα. Ναι, αυτό είναι το παράπονο της Κάρμεν, μιας φιλοφρανκικής - κατά βάση, πάντως, φιλομοναρχικής - Ισπανίδας, με ακαταμάχητη λαϊκή θρησκευτικότητα (ούτε να ακούσει για τη «μεταρρυθμιστική» Δεύτερη Σύνοδο του Βατικανού) και με τη χαλύβδινη αυτοπεποίθηση που διακρίνει ενίοτε τους ανθρώπους των κλειστών κοινοτήτων. Αλλά, χάρη στην αφήγηση του Ντελίμπες, ακούγεται σαν παράπονο που δεν περιορίζεται σε δύο ανθρώπους, μία εποχή, μία χώρα, μία πολιτική συνθήκη.

Ούτε και είναι τόσο ξεκάθαρη η αντιπαράθεση των δύο κόσμων, για να είμαστε ειλικρινείς. Η συντηρητική Κάρμεν και ο φιλελεύθερος Μάριο. Η καθεστωτική και ο αντιφρονών. Η φασίστρια και ο κομμουνιστής. Ανάμεσα στις κατηγορίες που εκτοξεύει η γυναίκα μπροστά στο νεκροκρέβατο του άντρα της δεν διακρίνονται μόνο τα φαντάσματα μιας ζωής, αλλά και οι αποχρώσεις της. Εκείνες που χρειάζονται για να καταρρεύσουν οι σχηματικές αναπαραστάσεις της. Οσο φιλελεύθερος διαγράφεται ο Μάριο μέσα από τον μονόλογο της Κάρμεν, άλλο τόσο αδιάφορος είναι απέναντι στις επιθυμίες της συζύγου του. Τη στιγμή που προφανώς δικαιώνεις ως αναγνώστης τις πολιτικές επιλογές του, έχεις τα αφτιά ανοιχτά και στην πικρία που εκφράζει η Κάρμεν, τώρα που καμία ελπίδα δεν θα περάσει στο Καθαρτήριο: «Τουλάχιστον ν' ασχοληθείς μαζί μου, γιατί τις καλές μέρες τις άφησες να περάσουν ανεκμετάλλευτες κι ύστερα, ξαφνικά, τσουπ, η επιθυμία, τις χειρότερες μέρες». Κι έτσι, η ηρωίδα δεν θα αποκτήσει ποτέ το σύμβολο του κοινωνικού στάτους, που πολλοί Ισπανοί θα αποκτήσουν στη δεκαετία του 1960, όταν η χώρα τους προσαρμόζεται στο ημιβιομηχανικό μοντέλο και κυνηγάει το λεγόμενο «οικονομικό θαύμα»: ένα Σεατάκι 600. Α, ναι, η λαϊκή και μονοκόμματη Κάρμεν είναι κομφορμίστρια. Ξεχωρίζει τους ευγενείς από τους ξεδιάντροπους από την τσάκιση που έχουν στο παντελόνι τους. Επιθυμεί ό,τι και οι περισσότεροι Ισπανοί και θεωρεί ότι ο Μάριο έπρεπε να κλάψει στον θάνατο της μητέρας του «για να κρατήσει τα προσχήματα».

Η άλλη Ισπανία

Και ο Μάριο; Ποιος - τι - είναι ο Μάριο; Στο μέτρο που επιτρέπουν οι αναλογίες, είναι ένας συγγραφέας με άγχος γραφής (ζει άλλωστε στην εποχή του Φράνκο), συμπόνια για τους απόκληρους, λαχτάρα να δει τα παιδιά του μορφωμένα. Είναι η άλλη Ισπανία που οραματίζονταν πολλοί Μάριο το 1966, για να δουν επιτέλους την αλλαγή εννιά χρόνια αργότερα, όταν η πατρίδα τους αποκτά τα πρώτα χαρακτηριστικά φιλελεύθερης δημοκρατίας. Διόλου τυχαία, λοιπόν, ο γιος που φέρει το όνομά του αναλαμβάνει να αναχαιτίσει τον «αμείλικτο μανιχαϊσμό» της μητέρας του, εκφράζοντας τη μυστική βοή των πλησιαζόντων γεγονότων, κατά το καβαφικό: «Προτιμάτε να τα δεχθείτε όλα ως έχουν, παρά να μπείτε στον κόπο να κοιτάξετε μέσα σας. Ολοι μας είμαστε καλοί και κακοί, μαμά. Και τα δύο ταυτόχρονα». Είναι ταυτόχρονα, όμως, και ο κώδικας που κλείνει μέσα στην μποτίλια ο Ντελίμπες. Οι ταυτότητες μέσα στο μυθιστόρημά του είναι μονίμως διαφεύγουσες. Η κεντρική ηρωίδα και οι χαρακτήρες που επικαλείται - εξού και ο νόμιμος χαρακτηρισμός του μεταφραστή Κωνσταντίνου Παλαιολόγου περί «πολυφωνικού μονολόγου» - απηχούν την εποχή τους και όχι μόνο. Η Κάρμεν εκφράζει την καθεστωτική πολιτική (πώς αλλιώς, με τη λογοκρισία, δαμόκλειο σπάθη για τον Ντελίμπες;), ενώ άλλοι τους ανοιχτούς ορίζοντες. Υπάρχουν αποχρώσεις υπέρ και κατά του φεμινισμού. Εξαρτάται, λοιπόν, από ποια πλευρά κοιτάζει κανείς τον κυβιστικό πίνακα που δημιούργησε ο Μιγκέλ Ντελίμπες (το έργο του οποίου «Οι άγιοι καταραμένοι» αναμένεται επίσης από τον Ποταμό). Επειδή δεν υπάρχουν όμορφες επιφάνειες χωρίς τρομακτικό βάθος: η ιστορία της Κάρμεν είναι το σύμπτωμα μιας κρυμμένης πληγής. Με ματαιώσεις, κατά συνθήκην ψεύδη και ανομολόγητη μνησικακία, η οποία πακτώνεται στην ψυχή σαν σταλακτίτης. Η κορύφωση - με το μυστικό μιας ζωής - στο τέλος της αφήγησης λειτουργεί μόνο σαν στιγμιαία ανακούφιση από τη φόρτιση.

Μιγκέλ Ντελίμπες
Πέντε ώρες με τον Μάριο
Μτφ. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος
Εκδ. Ποταμός,
σελ. 376
Τιμή: 19 ευρώ