Η δυσκολία να γελάς γι’ αυτό που είσαι

Σ' ένα πρόσφατο άρθρο του στη «Lifo» (15.11.2018) με τίτλο Η δυσκολία να μιλάς γι' αυτό που είσαι -  Ή για την περιφρόνηση στη μεσαία τάξη o Νικόλας Σεβαστάκης γράφει για την προφανή αδυναμία των νέων καλλιτεχνών να μιλήσουν για την προσωπική τους πραγματικότητα στο πλαίσιο της μεσαίας τάξης στην οποία ζουν και δημιουργούν. Σύμφωνα με τον Σεβαστάκη η κρίση κατάφερε να δημιουργήσει ευκαιρίες έκφρασης επιτρέποντας στους δημιουργούς να μιλήσουν για τις παραφυάδες της μεσαίας τάξης, τα ακραία φαινόμενα, όσα έφεραν την τάξη σε απόγνωση. Η ίδια η μεσαία τάξη κάποιες φορές αποτυπώνεται στα έργα σαν μια «εκ των έξω» περιγραφή, αποστασιοποιημένη πολλές φορές απ' τον δημιουργό και σε κάποιες ακόμη πιο ακραίες περιπτώσεις εξετάζεται υποτιμητικά και αφ' υψηλού. Το ειρωνικό και παράδοξο, πέρα απ' το γεγονός ότι και οι ίδιοι οι συγγραφείς επί το πλείστον ανήκουν στην ίδια τάξη, είναι πως στην ίδια τάξη ανήκει και το αναγνωστικό κοινό τους.

Στ' αλήθεια το φαινόμενο αυτό που παρουσιάζει ο Σεβαστάκης είναι ριζωμένο βαθιά στην ανάπτυξη της ελληνικής λογοτεχνίας η οποία πάσχει από έναν έντονο διπολισμό που ταλαντώνεται μεταξύ «ελιτισμού» και «λαϊκισμού» χωρίς να αφήνεται χώρος στο μέσο του. Πολλές φορές οτιδήποτε ανήκει σ' αυτό τον μέσο λογοτεχνικό χώρο κατατάσσεται ως ευτελές ή «μη-λογοτεχνικό». Η διπλή ειρωνεία είναι πως τελικά ο Σεβαστάκης έχει δίκαιο να τονίζει πως έτσι χάνεται η ευκαιρία «για έναν βαθύ στοχαστικό ρεαλισμό», μια που ακόμα και οι λίγες προσπάθειες χαρακτηρίζονται από εκδότες, αναγνώστες, και κριτικούς ως απλά αδιάφορες.

Ιταλο Σβέβο

Με βάση αυτό το πλαίσιο της εσωτερικής ελληνικής αδυναμίας να μιλήσει για τον μεσοαστισμό της, θα άξιζε να ρίξουμε μια ματιά σε δύο βιβλία που δημοσιεύτηκαν πρόσφατα και που εκούσια ή ακούσια αντιμετωπίζουν το θέμα με τον δικό τους ιδιαίτερο τρόπο. Η Συνείδηση του Ζήνωνα (εκδ. Αντίποδες, 2018) του Ιταλο Σβέβο εκδόθηκε το 1923 και είναι ένας πραγματικός θρίαμβος του μοντερνιστικού κινήματος. Ο ήρωας του βιβλίου Zeno Cosini εξομολογείται στον ψυχολόγο του την καθημερινότητά του (αληθινή; ψεύτικη; ποιος να ξέρει;) και ο ψυχολόγος του - όπως μας ανακοινώνει από την αρχή - δημοσιεύει το κείμενο για να τον εκδικηθεί που σταμάτησε να τον επισκέπτεται. Τίποτε δεν θα μπορούσε να είναι πιο ουσιαστικό στην αποτύπωση της μεσοαστικής καθημερινότητας από τον περίεργο αυτόν μονόλογο του Ζήνωνα που ορίζει με απόλυτη επιτυχία από μέσα το πλαίσιο του κοινωνικού του πλαισίου.

Ο Ζήνωνας κατ' αρχάς, σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά κεφάλαια του βιβλίου, μας μιλά για τον εθισμό του στο τσιγάρο - ω πόσο βαρετό! ω πόσο κοινότοπο! - και για την αδυναμία του να το κόψει πίσω απ' τις δεκάδες προσπάθειες και μετά από εκατοντάδες «τελευταία τσιγάρα». Στη συνέχεια, ο Ζήνωνας διαμέσω του ψυχολόγου του μας διηγείται τη σχέση του με τον πατέρα του, την προσπάθειά του να παντρευτεί μία - οποιαδήποτε μία! - από τις αδερφές Μαλφέντι, τις οικονομικές του συνεργασίες με τον μπατζανάκη του, ενώ το βιβλίο τελειώνει με τον Ζήνωνα να έχει απομείνει μόνος στην Τεργέστη του 1916 και να συνειδητοποιεί το νόημα της ζωής κάτω από συνθήκες που ομολογεί δεν του έδωσαν ευτυχία ή ηδονή σε κανένα τμήμα της ζωής του.

Ο Σβέβο αγκιστρώνεται πάνω στην καθαρά μπουρζουάδικη έκφραση του χαρακτήρα του Ζήνωνα και σε λεπτομέρειες που ορίζουν την καθημερινότητά του και που υπό κανονικές συνθήκες θα περνούσαν απαρατήρητες αν δεν καταγραφόταν σαν θεμελιώδεις λίθοι της υπόλοιπης ζωής του. Αν υπάρχει κάτι που θα χαρακτήριζε περισσότερο τον Ζήνωνα αλλά και το ίδιο το βιβλίο είναι η απέχθεια. Ο Ζήνωνας εκφράζει συνεχώς την απέχθειά του για τον κόσμο γύρω του χτίζοντας έναν τοίχο μεσοαστικού προσωπικού χώρου, έξω από τον οποίο όλα τα αντικείμενα, οι σχέσεις, οι πράξεις, ανήκουν στον χώρο του μισητού, και του απεχθούς. Το δίπολο ανάμεσα στον πόθο και στην απέχθεια - που ίσως είναι χαρακτηριστικό και σε άλλους μοντερνιστές όπως ο Τζόις, ορίζεται και ορίζει τον χαρακτήρα του Ζήνωνα του Σβέβο, αλλά κατ' επέκταση αποτελεί πορτρέτο του μεσοαστού του 1920 με τον πιο άμεσο και πολύχρωμο τρόπο.

Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας

Το άλλο βιβλίο που αντίστοιχα σκιαγραφεί εκ των έσω τον κόσμο του μεσοαστού είναι Ο Χλομός Βασιλιάς του Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κέδρος. Το συγκεκριμένο βιβλίο εκδόθηκε μετά την αυτοκτονία του Γουάλας και αν και φέρει τον χαρακτηρισμό «ημιτελές» αποτελεί ένα απ' τα κορυφαία βιβλία των αρχών του 21ου αιώνα.

Ηρωες του βιβλίου είναι οι υπάλληλοι του IRS (της Εφορίας των ΗΠΑ) και κάποια από τα πλοκάμια της πλοκής που αναπτύσσονται στο βιβλίο είναι τα παρακάτω: Ενα αγόρι αφήνει την κοπέλα του έγκυο. Ενας υπάλληλος πεθαίνει εν ώρα υπηρεσίας και ανακαλύπτεται ο θάνατός του μέρες αργότερα («μα ήταν πάντα στην ίδια θέση!»). Μια όμορφη υπάλληλος περιγράφει σε έναν συνάδελφό της την εποχή που πέρασε σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα. Προσλαμβάνεται ένας υπάλληλος με το όνομα Ντέιβιντ Γουάλας και συγχέεται με έναν άλλο υπάλληλο με το ίδιο όνομα. Ενας έφηβος περιγράφει το πρόβλημά του της ακατάσχετης εφίδρωσης. Ενας υπάλληλος περιγράφει με υπερηφάνεια πως επέλεξε να ψήσει στο μπάρμπεκιου τον σολομό αντί να τον κάνει ποσέ. Και ούτω καθεξής...

Το πλαίσιο της βαρετής αλλά και έντονης καθημερινότητας των υπαλλήλων της Εφορίας φαίνεται να περνά στάδια διαρκούς αλλαγής και μεταμόρφωσης και ο Γουάλας, που είναι μανούλα σ' αυτή την περιγραφή, βάζει τις ρεαλιστικές πινελιές που έψαχνε και ο Σεβαστάκης για να μιλήσει για το σήμερα. Ταυτόχρονα, ο Χλομός Βασιλιάς αποτελεί μια στροφή του ίδιου του Γουάλας από την αναλυτική φιλοσοφία της γλώσσας που είναι τόσο έντονη τόσο στο Infinite Jest - μα κυρίως - και στο Η Σκούπα και το Σύστημα στην ευρωπαϊκού τύπου φιλοσοφική θεώρηση της ζωής στο πλαίσιο μιας καθαρά υπαρξιστικής φιλοσοφίας.

Αλλά μη νομίζετε πως πρόκειται για μια παλιομοδίτικη αναπαράσταση ενός υπαρξισμού στο στυλ της χιλιοεπαναλαμβανόμενης γαλλικής διανόησης της δεκαετίας του 1950. Ο Χλομός Βασιλιάς ξεχωρίζει γιατί στήνει αυτόματα έναν σύγχρονο μεσοαστικό υπαρξισμό συνδυάζοντας τον άνθρωπο, την αναγκαστική σχέση του με την εργασία του, καθώς και την τόσο στενά συνδεδεμένη με αυτήν έννοια της ανίας - που μπορεί να ήταν παρούσα στο υπόβαθρο των γάλλων υπαρξιστών, αλλά ποτέ δεν εμφανίστηκε να παίζει ουσιαστικό ρόλο πρωταγωνιστή για την υπαρξιστική τους θεώρηση των πραγμάτων. Και αν το τραγικό της ανθρώπινης ύπαρξης σύμφωνα με τους παλιούς υπαρξιστές (αλλά και για τον Ζήνωνα του Σβέβο) είναι πως ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ψάχνει ένα νόημα στη ζωή του - το οποίο δεν υπάρχει - το τραγικό για τον Γουάλας είναι να ψάχνει ένα νόημα στη δουλειά του - που φυσικά κι αυτό δεν υπάρχει.

Συνοψίζοντας και τα δύο βιβλία μαζί θα ήθελα να επισημάνω πως το πιο εντυπωσιακό και έντονο χαρακτηριστικό και των δύο κειμένων είναι το κωμικό στοιχείο το οποίο εμφανίζεται ξαφνικά πίσω από κάθε σελίδα με τρόπο που είναι μεν απροσδόκητος αλλά και από τους δύο συγγραφείς τελικά φτάνεις να το περιμένεις με ανυπομονησία.

Ο Ζήνωνας στο πλαίσιο της απέχθειάς του για τον υπόλοιπο κόσμο εμφανίζεται στον αναγνώστη σαν τον Larry David  από τη σειρά «Curb your Enthousiasm». O Larry David ως γνωστόν είναι ο ένας εκ των δύο δημιουργών του Seinfeld, της κωμικής σειράς της δεκαετίας του '90 με θέμα το «τίποτε» - όπου τέσσερις φίλοι μοιράζονται τις καθημερινές τους περιπέτειες οι οποίες είναι τόσο κοινότοπες τις περισσότερες φορές όσο και κωμικές. Στο «Curb Your Enthusiasm» ο Larry David εμφανίζεται σαν μια συνέχεια του Ζήνωνα επί της οθόνης, στήνοντας τις μικροαστικές και καθημερινές του απέχθειες σε κωμικές καταστάσεις, για τις οποίες όλοι σχεδόν θα θέλαμε να μιλήσουμε, αλλά συνήθως το αποφεύγουμε για χάρη της καλής μας σχέσης με τους άλλους - πράγμα που ούτε ο Ζήνωνας ούτε ο Larry David φαίνεται να έχουν αντιληφθεί πως θα έπρεπε να κάνουν.

Απ' την άλλη πλευρά, Ο Χλομός Βασιλιάς φαίνεται να είναι σαν ένα επεισόδιο μιας άλλης βραβευμένης σειράς, του «The Office», όπου μια ομάδα υπαλλήλων μιας εταιρείας χαρτιού στο Σκράντον της Πενσυλβάνιας «παρακολουθούνται» στην καθημερινότητά τους από μια κάμερα με σκοπό τη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ. Η μεταμοντέρνα αυτή οπτική του «The Office», αλλά και η καθαρή λογική της ίδιας της σειράς - πως πρόκειται καθαρά για μια καταγραφή της μεσοαστικής Αμερικής του 2010 (ναι, αυτής που τελικά οδήγησε στον Τραμπ) - μετουσιώνει την κωμωδία της σειράς σε κάτι πολύ πιο σημαντικό που σχετίζεται άμεσα και με τον Χλομό Βασιλιά και τη φιλοσοφική του ύπαρξη. Δεν είναι καθόλου λεπτομέρεια, ούτε τυχαίο πως στο «The Office» ένας απ' τους ήρωες ονομάζεται Ντέιβιντ Γουάλας.

Να είναι λοιπόν τελικά η κωμωδία πίσω απ' το καταστασιακό χιούμορ των δύο βιβλίων, σε συνδυασμό με την απέχθεια σαν παράγοντα ορισμού του μεσοαστού, τα δυο χαρακτηριστικά που λείπουν απ' τους δημιουργούς σήμερα και που δε τους επιτρέπουν τελικά να περιγράψουν αυτό που και οι ίδιοι είναι; Θα έτεινα να πιστέψω πως όντως αυτό ισχύει. Είναι χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας στην Ελλάδα η έλλειψη του χιούμορ, η έλλειψη σαρκασμού και αυτοσαρκασμού, αλλά και η άμεση ευτέλεια των κωμικών για χάρη των «σοβαρών» - ή ίσως των «σοβαροφανών» - κειμένων, φαινόμενο που το έχουμε δει αρκετές φορές και στην ξένη λογοτεχνία (αλλά και στον κινηματογράφο). Επιπρόσθετα, η συνεχής παρουσία των δημιουργών στα σόσιαλ μίντια αναπαράγει την απέχθεια προς πρόσωπα, καταστάσεις και αντικείμενα όχι στο πλαίσιο της δημιουργίας, αλλά στο πλαίσιο μιας απρόσωπης και εφήμερης αναπαράστασης χωρίς ουσιαστικό νόημα που δεν έχει τελικά καμιά δυνατότητα να οδηγηθεί πίσω στη γραφίδα του δημιουργού - ειδικά χωρίς το κωμικό στοιχείο και το χιούμορ.

Και στη Συνείδηση του Ζήνωνα και στον Χλομό Βασιλιά το νόημα της ζωής και της εργασίας - και κατ' επέκταση η έλλειψή του - καταλήγουν σαν το κεντρικό σημείο ανάπτυξης στη σκέψη και των δύο συγγραφέων. Αυτό που απομένει και για τους δυο είναι πως η ζωή, η εργασία, οι σχέσεις, το condition humaine είναι γεμάτες από καθημερινές «τρολιές», από ψήγματα κωμωδίας και γέλιου και αν δεν μάθουμε να αναπαραστήσουμε αυτά τα ψήγματα καλά - χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα ευτελίσουμε την τέχνη μας - ως συγγραφείς και ως κειμενογράφοι, μακριά απ' την ελιτιστική «σοβαρότητα», δεν θα μπορέσουμε να μιλήσουμε με σαφήνεια για την εποχή μας.

Ο Βασίλειος Δρόλιας είναι αστροφυσικός και συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο «Nyos» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος

Italo Svevo
Η Συνείδηση του Ζήνωνα
Μτφ. Εφη Καλλιφατίδη,
εκδ. Αντίποδες, 2018, σελ. 604
Τιμή: 18 ευρώ

David Foster Wallace
Ο Χλομός Βασιλιάς
Μτφ. Γιώργος Κυριαζής,
εκδ. Κέδρος, 2018, σελ. 597
Τιμή: 22 ευρώ