Πώς το Ισλάμ ενέπνευσε τη δυτική αρχιτεκτονική

Οταν ο καθεδρικός ναός της Νοτρ Νταμ παραδόθηκε στις φλόγες πέρυσι, χιλιάδες θρήνησαν την απώλεια αυτού του σπουδαίου φάρου του δυτικού πολιτισμού. Το απόλυτο σύμβολο της γαλλικής πολιτιστικής ταυτότητας έγινε καπνός! Η μελετητής της Μέσης Ανατολής Νταϊάνα Ντάρκε είχε διαφορετική σκέψη. Η προέλευση αυτού του μεγαλοπρεπούς γοτθικού ρυθμού ναού δεν συνδέεται με την ευρωπαϊκή χριστιανική πορεία αλλά οι ρίζες της ιστορίας του χάνονται στις ξακουστές ερήμους της Συρίας. Στο βιβλίο της «Stealing from the Saracens» αφηγείται ότι τα σχέδια των πιο εμβληματικών κτιρίων της Ευρώπης «χρωστούν» στον ισλαμικό κόσμο τα βασικά χαρακτηριστικά τους: τους δίδυμους πύργους, τα ροζ παράθυρα, τις θολωτές οροφές.

«Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός της Νοτρ Νταμ, όπως όλοι οι γοτθικοί ναοί στην Ευρώπη, προέρχεται απευθείας από την εκκλησία Qalb Lozeh (σ.σ. καρδιά του αμυγδάλου) του 5ου αιώνα της Συρίας». Δεν είναι μόνο οι δίδυμοι πύργοι και τα παράθυρα σε τριανταφυλλί χρώμα που προέρχονται από την αρχιτεκτονική παράδοση της Μέσης Ανατολής, επισημαίνει η Ντάρκε, αλλά και οι θόλοι με τις ραβδώσεις, οι καμάρες και τα βιτρό. Η γοτθική αρχιτεκτονική οφείλει πολλά στην αραβική και ισλαμική κληρονομιά. Η Ντάρκε λέει ότι το γνώριζαν οι περισσότεροι, «όμως αυτό το κομμάτι της πολιτιστικής ιστορίας το αγνοούν σχεδόν όλοι. Αιτία είναι η ισλαμοφοβία αλλά τώρα ήρθε η ώρα να ακουστεί το σωστό αφήγημα». Το «Stealing from the Saracens» βασίζεται στην επιστημονική μελέτη της συγγραφέως. Η έρευνά της ρίχνει φως στους αιώνες αυτού του πολιτιστικού δανεισμού, εντοπίζοντας την προέλευση των σχεδίων εμβληματικών κτιρίων της Ευρώπης: από το κτίριο του κοινοβουλίου και το Αβαείο του Γουέστμινστερ, μέχρι τον καθεδρικό ναό του Σαρτρ (μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς από το 1979) και τη βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία.

Η νέα ιστορία που αναδύεται στις σελίδες του βιβλίου της Ντάρκε έχει σκηνές πολιτικής δύναμης, πλούτου θρησκευτικής πίστης. Αγριες ιστορίες λεηλασίας από τους Σταυροφόρους, επισκόπους που είχαν αντιληφθεί τις τάσεις σε όλους τους τομείς, αλλά και εμπόρους που στα ταξίδια τους ανακάλυπταν καινούργια στυλ και τεχνικές και τα έφερναν στην Ευρώπη. Η σημερινή έννοια Ανατολής – Δύσης δεν έχει καμία σχέση με ό,τι ίσχυε στο παρελθόν. Οπως λέει η Ντάρκε, «υπήρχαν τεράστιες πολιτιστικές ανταλλαγές και οι περισσότερες προέρχονταν από την Ανατολή προς τη Δύση. Ελάχιστες ήταν οι φορές που η Δύση δάνειζε στοιχεία στην Ανατολή».

Η επικράτηση των καθεδρικών ναών στην Ευρώπη δημιούργησε την εντύπωση ότι οι αιχμηρές πέτρινες καμάρες και οι ψηλοί ραβδωτοί θόλοι είναι χριστιανικής προελεύσεως. Ομως πρόκειται για δυο τεχνικές που η πρώτη προέρχεται από έναν ισλαμικό ναό του 7ου αιώνα στην Ιερουσαλήμ και η δεύτερη πρωτοεμφανίστηκε σε ένα τζαμί του 10ου αιώνα στην Ανδαλουσία της Ισπανίας. «Εκπλήσσομαι όταν θεωρούμε χριστιανικές – και ευρωπαϊκές – τις τεχνικές αυτές. Αυτό μαρτυρά άγνοια αλλά και παρερμηνεία για τις παλαιότερες – από τις χριστιανικές – ισλαμικές αρχιτεκτονικές» επισημαίνει η Ντάρκε.

Ωστόσο η μεταφορά ισλαμικών μοτίβων από την Ανατολή στη Δύση δεν ήταν πάντα τόσο απλή υπόθεση. Οι μυτερές καμάρες των τζαμιών απέκτησαν στον δυτικό κόσμο ένα πιο κυκλικό σχήμα. Η Ντάρκε εντοπίζει στην έρευνά της ότι οι καμάρες που αναπτύχθηκαν για πρώτη φορά στο Κάιρο αλλάζουν σχήμα και αποκτούν πιο έντονη και μυτερή όψη την εποχή που επικράτησε η Δυναστεία των Αμπαντιζέζων. Αυτοί με τη σειρά τους γοητεύθηκαν από τον ρυθμό της βασιλικής που γνώριζαν μέσω των εμπόρων οι οποίοι έρχονταν από την Ιταλία – και δη από το πλούσιο λιμάνι Αμάλφι.

Πολιτιστικές ανταλλαγές

Η ιστορία πολιτιστικής ανταλλαγής γίνεται και στο εσωτερικό της Ευρώπης. Ο ηγούμενος Ντεσιντέριο το 1065 επισκέφθηκε το Αμάλφι για ψώνια και πολυτελή υφάσματα και σαγηνεύτηκε από το εξωτερικό της εκκλησίας. Αποφάσισε να εφαρμόσει το σχέδιο του παράθυρου στο μοναστήρι του Monte Cassino. Τα ίδια παράθυρα δάνεισαν την αρχιτεκτονική τους στο μοναστήρι των Βενεδικτίνων Cluny στη Γαλλία – τη μεγαλύτερη εκκλησία στον κόσμο εκείνη την εποχή. Ο σύμβουλος του παλατιού αποφάσισε να εφαρμόσει το σχέδιο αυτό στη βασιλική του Saint-Denis στο Παρίσι. Το κτίριο θεωρείται η πρώτη γοτθική κατασκευή, η οποία ολοκληρώθηκε το 1144. Ο ίδιος αρχιτέκτονας δημιούργησε και την Νοτρ Νταμ. Οπως τονίζει η Ντάρκε, «όλοι απλώς το αντέγραψαν. Αυτές ήταν οι πιο ισχυρές εκκλησίες στην Ευρώπη οπότε επηρέασαν και δημιούργησαν αρχιτεκτονική τάση. Οταν οι ισχυροί άνθρωποι υιοθετούν κάτι, όλοι το ακολουθούν».

Η λίστα της ανταλλαγής και αντιγραφής στα κτίρια και τις εκκλησίες της εποχής δεν σταματά εδώ. Οι πρώτοι τετράγωνοι μιναρέδες εντοπίζονται σε κτίσματα όπως το μεγάλο τζαμί της Δαμασκού. Σε αυτόν τον ρυθμό βασίστηκε η αρχιτεκτονική – με τους μεγάλους δίδυμους πύργους – στο Δημαρχείο της Φλωρεντίας και της Εκκλησίας του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Η έρευνα που δημοσίευσε η Ντάρκε δείχνει ότι η Βενετία είναι περισσότερο αραβική από ευρωπαϊκή – από τα στενά σοκάκια, τα σπίτια με ταράτσες, μέχρι το Παλάτι των Δόγηδων με την ισλαμική διακόσμηση και τον Ναό του Αγίου Μάρκου.

Το βιβλίο της Ντάρκε κυκλοφορεί σε μια φορτισμένη εποχή όταν υποτίθεται ότι η δυτική αρχιτεκτονική κινητοποιείται από δεξιές εθνικιστικές ομάδες για να ενισχύσει το εξιδανικευμένο όραμά τους για μια «καθαρή» ευρωπαϊκή ταυτότητα. Η επιστημονική έρευνα όμως αποκαλύπτει ότι τα μνημεία που γίνονται σύμβολα της ευρωπαϊκής υπεροχής χρωστούν στην Ανατολή.