Ενα κόμικ για το οικονομικό κραχ

Αν είναι οικονομικού ενδιαφέροντος, μπορεί και να ευνοούνται από την κρίση. Αν όχι, η ζωηρή δημόσια συζήτηση για το εκάστοτε θέμα τους σχεδόν τα τρέφει. Τα μη μυθοπλαστικά κόμικς όμως είναι, καιρό τώρα, κάτι παραπάνω από εκλαϊκευτικά αναγνώσματα. Η εικονογραφημένη δημοσιογραφία (comics journalism) επιδεικνύει πλέον σπουδαίες δουλειές, όπως το «Palestine» του Τζο Σάκο (εκδ. ΚΨΜ) ή το ψηφιακό «Cartoon Movement», στο οποίο συμμετέχουν και έλληνες δημιουργοί. Στο πεδίο των οικονομικών, το «Economix» του Μάικλ Γκούντγουιν θεωρείται από αρκετούς αξεπέραστο, για άλλους όμως ίσως παραείναι ακαδημαϊκό: μια καλή εισαγωγή στην οικονομική θεωρία και οι απόψεις σημαντικών στοχαστών μάλλον ανήκουν σε ένα σεμινάριο για πρωτοετείς. Σίγουρα, δεν ανήκουν στο «Σούπερκραχ» του Ντάριλ Κάνιγκχαμ, ένα κόμικ που, σύμφωνα με τον υπότιτλό του, καταπιάνεται με «Το μεγάλο κόλπο με τη διεθνή οικονομία». Ενα κόμικ που αντί για μια ιστορική αναδρομή ή για ένα επεξηγηματικό πλαίσιο, ξεκινάει με τη ζωή της Αϊν Ραντ.

«Με τράβηξε όπως σε τραβάει ένα τροχαίο: με τρόμο και με σαγήνη» δήλωνε ο Κάνιγκχαμ. «Σαγήνη γιατί η προσέγγισή της ήταν τόσο «ανάποδη», που ήθελα να την κατανοήσω. Σχεδίαζα να εξηγήσω σε ένα βιβλίο τη γοητεία που ασκούν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές και αποφάσισα να τη χρησιμοποιήσω σαν σημείο εκκίνησης». Προς ποια κατεύθυνση; Προς εκείνη που από τη γέννησή της το 1905 στην Αγία Πετρούπολη, ως κόρη μιας εύπορης οικογένειας, την οδήγησε μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στην Αμερική και στις συγγραφικές της απόπειρες. Μυθιστορήματα σαν το «Ο Ατλας επαναστάτησε» (εκδ. Ωκεανίδα) περιελάμβαναν πρωταγωνιστές – υπερανθρώπους, ατομικιστές που απαιτούσαν η κοινωνία να παραμερίσει για χάρη της δημιουργικότητάς τους. Στην αρχή οι κριτικές δεν ήταν πολύ ευνοϊκές, σιγά σιγά όμως τα βιβλία της έγιναν μπεστ σέλερ και συνεχίζουν και σήμερα να πουλάνε πάρα πολύ. Το 1982 πέθανε –την κηδεία της κοσμούσε ένα δίμετρο σύμβολο του δολαρίου. Στο μεταξύ, είχε επηρεάσει αρκετούς σύγχρονους αμερικανούς πολιτικούς ή αξιωματούχους, όπως ο πρώην διοικητής της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ Αλαν Γκρίνσπαν.

Περιπλοκότητα

Το «Σούπερκραχ», ωστόσο, δεν είναι η ιστορία του σπόρου που η Ραντ φύτεψε στον Γκρίνσπαν με ολέθρια αποτελέσματα. Η διεθνής οικονομική κρίση είναι πιο περίπλοκη, ο Κάνιγκχαμ το γνωρίζει και το εξηγεί ευσύνοπτα, με την ηρεμία του ανθρώπου που δεν βιάστηκε να καταλήξει στο συμπέρασμά του. Κεντρική ιδέα του είναι τα δεινά της κυριαρχίας του χρηματοπιστωτικού τομέα στην πολιτική. Κάποτε, λέει, οι τραπεζικές επιχειρήσεις ήταν βαρετές, όταν όμως το κλίμα στράφηκε κατά του κεϊνσιανά ρυθμιζόμενου καπιταλισμού, με τη βοήθεια του Γκρίνσπαν, πέτυχαν την κατάργηση περιοριστικών νόμων. Σύντομα «παρήγαγαν» ευφάνταστα χρηματοπιστωτικά προϊόντα –CDS, παράγωγα –που βασίζονταν στην εικασία για την κατεύθυνση της αγοράς ή και στη χειραγώγησή της. Η διείσδυσή τους στην οικονομία ήταν τέτοια, που όταν έσκασε η στεγαστική φούσκα, η κρίση έγινε πιστωτική. Η ασθένεια μεταδόθηκε παντού. Ειδικά για την Ελλάδα και τη συμβολή της Goldman Sachs στην απόκρυψη μέρους του χρέους της, ο Κάνιγκχαμ αφιερώνει κάμποσα καρέ.

Η τεκμηρίωση είναι πλούσια. Ακόμα και για το επιλογικό κεφάλαιο, το κάπως αμφιλεγόμενο, που επιχειρεί να εξηγήσει κοινωνικά φαινόμενα με ψυχολογικούς όρους, ο αναγνώστης θα βρει μπόλικη αρθρογραφία. Βασικό εγχείρημα του συγγραφέα (που έχει προϋπηρεσία στην ψυχική υγεία και έχει εκδώσει το παρόμοιο «Psychiatric Tales») είναι εδώ ένα ψυχογράφημα του προοδευτικού και του συντηρητικού ανθρώπου. Μια απόδειξη ότι ακόμα και σε επίπεδο συμπεριφοράς η διάκριση μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς δεν είναι μπανάλ. Συμπεράσματα για τα αυστηρώς τακτοποιημένα σπίτια των συντηρητικών και τα γοητευτικώς διακοσμημένα των προοδευτικών είναι ελαφρώς σχηματικά, αλλά δευτερεύοντα. Τα πρωτεύοντα είναι οι πολιτικές, όπως της γαλλικής εταιρείας υπηρεσιών πληροφορικής ATOS, που όταν κλήθηκε από τη βρετανική κυβέρνηση να αξιολογήσει τους αιτούντες επιδόματα αναπηρίας, έδειξε τέτοια σκληρότητα, που κάποιοι «κομμένοι» σύντομα έχασαν τη ζωή τους.

Τίποτα δεν είναι τυχαίο

Η μετάφραση του Αβραάμ Κάουα είναι εξίσου εύληπτη, ο Κάνιγκχαμ όμως είναι και καλός χρήστης των αμετάφραστων εργαλείων της ένατης τέχνης. Στόχος του είναι να καταστήσει προσβάσιμα, θέματα περίπλοκα και το κάνει όπως μόνο τα κόμικς μπορούν: με τη διαλεκτική σχέση λόγου και στατικής εικόνας, μια σχέση που από τους μεσαιωνικούς μοναστηριακούς κώδικες μέχρι τις σύγχρονες οδηγίες χρήσης μπορεί να οπτικοποιήσει μια πληροφορία, μια σκέψη, δίνοντας στον αναγνώστη χρόνο να την επεξεργαστεί. Εχει νόημα που οι γραμμές του είναι καθαρές και σταράτες και που η χρωματική παλέτα αλλάζει μαζί με το θέμα. Εχει νόημα όταν αφηγείται τη ζωή της Αϊν Ραντ και συνοδεύει μια σκληρή της άποψη («το να μοχθεί κανείς για τους άλλους τον κάνει υποδεέστερο») με το πιο απλό της πορτρέτο, αυξάνοντας τη θερμοκρασία.