Είναι το πιο μεγάλο από τα άγνωστα και το μόνο βέβαιο ότι θα επέλθει. Αν και ο καθένας μπορεί να έχει μια διαφορετική απάντηση για το τι συμβαίνει από εκείνη τη στιγμή και μετά, όλοι το αντιμετωπίζουν με τα δεδομένα που γνωρίζουν, εκείνα των ζωντανών. Τελικά τι ακολουθεί μετά τον θάνατο του φθαρτού σώματος; Υπάρχει ψυχή και πώς προσδιορίζεται; Ποια πίστη εξασφαλίζει την αιώνια ευδαιμονία; Οι απαντήσεις, όπως τις έδωσε ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, αναδύονται μέσα από 120 αρχαιότητες που έφθασαν στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης από 29 ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού. Και μέσω της λιτής και σε φόντο κυπαρισσί έκθεσης «Επέκεινα. Ο θάνατος και η ζωή μετά στην αρχαία Ελλάδα» (σε επιμέλεια του καθηγητή και διευθυντή του μουσείου Νίκου Σταμπολίδη και της επιμελήτριας δρος Σταυρούλας Οικονόμου) επιχειρούν μέσα από αριστουργήματα της τέχνης –όπως το μπρούντζινο κεφάλι του Πλάτωνα ή οι αμφορείς με την υπογραφή του σπουδαίου αγγειογράφου Εξηκία με τον Αχιλλέα που ερωτεύεται την αμαζόνα Πενθεσίλεια τη στιγμή που τη σκοτώνει και την προετοιμασία της αυτοκτονίας του Αίαντα –να μας εξοικειώσουν με την έννοια του επέκεινα, να μας δείξουν πόσα έθιμα και αντιλήψεις έμειναν αναλλοίωτα στον χρόνο και να μας εξηγήσουν ότι ο ομηρικός Αδης βρίσκεται κάτω από τη γη και μόνο λίγοι εκλεκτοί καταλήγουν στα Ηλύσια Πεδία με τους χρυσούς καρπούς. Ο Ορφικός Αδης βασίζεται στη μεταθανάτια ύπαρξη της ψυχής και ο πλατωνικός Αδης στον οποίο φθάνει κάποιος διά της αυτογνωσίας.
Aρωμα γυναίκας. Η προετοιμασία των νεκρών ήταν αποκλειστικά γυναικεία υπόθεση, οι άνδρες δεν πλησίαζαν τη νεκρική κλίνη. Η σορός θεωρούνταν πηγή μιάσματος, όπως και οι δευτερόποτμοι, όσοι δηλαδή είχαν θεωρηθεί νεκροί και είχαν γίνει προς τιμήν τους ταφικές τελετές αλλά παρουσίαζαν νεκροφάνεια. Φορείς μιάσματος που έπρεπε να καθαρθούν ήταν και όσοι συμμετείχαν στην κηδεία, όπως για παράδειγμα οι κλιμακοφόροι ή νεκροφόροι, μια σπάνια απεικόνιση των οποίων βλέπουμε στη μελανόμορφη λουτροφόρο των αρχών του 5ου αι. π.Χ.
Βάλε το κόκκινο φουστάνι. Οι νεκροί συνήθως θάβονταν τυλιγμένοι σε λευκό σάβανο και ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη μπορεί να συνοδεύονταν από κοσμήματα φτιαγμένα από σίδερο έως και χρυσό, υλικό που θεωρούνταν άφθαρτο και άρα αθάνατο. Εξαίρεση αποτελούσαν οι Σπαρτιάτες, οι οποίοι ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης θάβονταν με ένα απλό κόκκινο στρατιωτικό ένδυμα, τη φοινίκη και σκεπάζονταν με φύλλα ελιάς. Στα ρωμαϊκά χρόνια, δε, τους νεκρούς συνόδευαν στεφάνια (σύμβολα της καθαρότητας του νεκρού μετά το λουτρό) από σέλινο, που θεωρούνταν καταχθόνιο φυτό.
Ποιος πληρώνει τον βαρκάρη; Κάθε νεκρός όφειλε να συνοδεύεται από τον χαρώνειο οβολό ή δανάκη, ένα συνηθισμένο νόμισμα δηλαδή με το οποίο θα πλήρωνε τον Χάροντα για να τον μεταφέρει στον άλλο κόσμο. Η δανάκη στην πραγματικότητα ήταν περσικό νόμισμα λίγο μεγαλύτερης αξίας από τον οβολό –αρχικά ήταν μονάδα βάρους για τα ακατέργαστα τεμάχια αργυρού. Αξίζει να σταθούμε στα δύο χρυσά νομίσματα του Φιλίππου Β’ που συνόδευαν νεκρούς στο νεκροταφείο της Πύδνας στην Πιερία, πάνω στα οποία είναι χαραγμένα τα ονόματα των νεκρών: Ανδρων και Ξεναρίστη. Και άλλες φορές «κόβονταν» χρυσά ψευδονομίσματα ειδικά για ταφική χρήση (βρέθηκαν στις ανασκαφές του μετρό).
Κι αν δεν έχεις; Ενας έμεινε στην Ιστορία που δεν πλήρωσε τον βαρκάρη του Κάτω Κόσμου, ο κυνικός φιλόσοφος Μένιππος, ο οποίος σύμφωνα με τον σατιρικό συγγραφέα του 2ου αι. μ.Χ. Λουκιανό απάντησε με τη δημοφιλή πλέον ρήση «ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος». Ο Λουκιανός πάντως δεν μπορούσε να εξηγήσει πώς είναι δυνατόν να περνάνε όλα τα νομίσματα στον Κάτω Κόσμο.
21 γραμμάρια: Τόσο βάρος χάνει το σώμα μετά τον θάνατο και εκτιμάται ότι ισοδυναμεί με το βάρος της ψυχής που φεύγει. Οι ψυχές μετά θάνατον ζυγίζονταν σε ειδικές ζυγαριές –ζυγοί ψυχοστασίας. Μια τέτοια χρυσή ζυγαριά από τις Μυκήνες και αγγεία με ανάλογες σκηνές μάς δείχνουν πως μια αιγυπτιακή δοξασία (η καρδιά του νεκρού έπρεπε να είναι πιο ελαφριά από το φτερό ενός γερακιού στο ζύγι, του οποίου το βάρος εκτιμάται περί τα 20 γρ.!) πέρασε στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.
Βεντέτες και κατάρες: Ειδικό τελετουργικό ακολουθούνταν για όσους είχαν δολοφονηθεί ή είχαν χάσει τη ζωή τους βίαια. Κατά την εκφορά ένας συγγενής προπορευόταν της πομπής με δόρυ για να δηλώσει ότι θέλει να εκδιωχθεί ο υπαίτιος. Οφειλε δε να φυλάει τον τάφο τρεις ημέρες. Οι ψυχές όσων είχαν πεθάνει βίαια ή πρόωρα πιστευόταν ότι επέστρεφαν για να τρομοκρατήσουν τους δράστες. Τα υψωμένα χέρια στην επιτύμβια στήλη (στην τρίτη αίθουσα του πρώτου ορόφου) του 1ου αι. π.Χ. υποδηλώνουν προσευχή ή εκφράζουν πόνο και απόγνωση. Οσοι πέθαιναν με βίαιο τρόπο θεωρούνταν πως ήταν εκείνοι που επιλέγονταν για να μεταφέρουν μηνύματα στους θεούς του Κάτω Κόσμου και γι’ αυτό στους τάφους τους βρίσκονται κατάρες που ζητούν συνήθως την τιμωρία του δολοφόνου.
INFO
«Eπέκεινα. Ο θάνατος και η ζωή μετά στην αρχαία Ελλάδα»στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (Ν. Δούκα 4) έως 8 Φεβρουαρίου. Είσοδος 7 και μειωμένο 3,5 ευρώ.
