Αναζήτηση
Τεχνοκρατία εναντίον παράδοσης και ορθολογισμός εναντίον σεβασμού προς τις φυσικές συντεταγμένες είναι τα αντιτιθέμενα ζεύγη στην πορεία ενός σύγχρονου Οιδίποδα προς την αυτογνωσία και τον θάνατο. Κριτική τοπιογραφική αναπαραστατικότητα από Μεξικό και Γουατεμάλα μέχρι Ιταλία και Ελλάδα στα χρόνια της πρώιμης παγκοσμιοποίησης.
Προσωπικά θεωρώ ότι το Homo Faber (1957, η πλέον πρόσφατη μετάφραση της Σώτης Τριανταφύλλου, Εκδ. Πατάκη 2000) του Ελβετού Μαξ Φρις συνιστά τομή στη σύγχρονη λογοτεχνία σε ό,τι αφορά τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση – την εξωτερική αλλά και την εσώτερη. Ο Φρις κατασκευάζει ήδη στα μέσα της δεκαετίας του ’50 έναν κοσμοπολίτη ήρωα, τον μηχανικό Βάλτερ Φάμπερ, που συμπυκνώνει στο πρόσωπό του τον κοσμοπολιτισμό, την ιδεολογία της τεχνικής, την απομάγευση του κόσμου, την πίστη στην πρόοδο και την ανάπτυξη, την υπαγωγή του συνόλου του πλανήτη στη θεωρία των σταδίων, εντέλει τον θρίαμβο της επιστήμης. Διατρέχοντας λοιπόν τον κόσμο, ο Φάμπερ εμπιστεύεται απόλυτα τις νοητικές του λειτουργίες και απορρίπτει τη μοίρα, τον ανορθολογισμό και την ποίηση της φυσικής κατάστασης. Η στατιστική τα εξηγεί κατ’ αυτόν όλα, ακόμη κι αν τα φαινόμενα διαψεύδουν την πραγματικότητα. Το τυχαίο γίνεται στατιστικά αποδείξιμο.
Η φύση και το ένστικτο θα αγνοηθούν από τον μηχανικό-ήρωα παρά το ότι από καιρού εις καιρόν παραδίδεται στη γοητεία τους. Χώρος για τη φαντασία δεν υπάρχει. Ενα ηφαιστειογενές πέτρωμα παραμένει το τελεσίδικο αποτέλεσμα φυσικοχημικών διεργασιών. Οι αντανακλάσεις της πανσελήνου στην κυματιστή επιφάνεια της νυχτερινής ερήμου είναι εύκολα εξηγήσιμες. Τα κακτοειδή δεν είναι φαντάσματα ούτε ιππότες της Αποκάλυψης. Ο κόσμος οφείλει να γίνει περιγράψιμος, μια συσσώρευση αιτίων και αιτιατών, το προϊόν μακρών βιολογικών διαδικασιών, ο θρίαμβος της επιστημονικής αλήθειας. Η απομάγευση συνιστά καθήκον για τον Homo Faber.
Και όμως… Η μαγεία παράγεται διά της άρνησης του κόσμου. Η φύση είναι πανταχού παρούσα, οι τριτοκοσμικές κοινωνίες (Κούβα, Μεξικό, Γουατεμάλα, ακόμη και η μεταπολεμική Ελλάδα όπου και ολοκληρώνεται η ιστορία) αντιστέκονται στην κατηγοριοποίησή τους. Ακόμη και μέσα από τη φτώχεια, τη βρώμα και την υπανάπτυξη, παράγεται ποίηση. Ο μηχανικός μας γίνεται εν τέλει φορέας μιας επαναμάγευσης του κόσμου, όπου ο θάνατος, το απρόοπτο και το μοιραίο επαναποκτούν τη θέση τους. Το ίδιο και ο μύθος ως απόπειρα ερμηνείας της ανθρώπινης ιστορίας.
Η τεχνική δεν αρκεί, μας εξομολογείται ο Μαξ Φρις. Αν μη τι άλλο, γιατί επιχειρεί να θέσει σε παρένθεση τον θάνατο. Σε μια αριστουργηματική αναστροφή του οιδιπόδειου μύθου, ο ήρωας θα ερωτευθεί την ίδια του την κόρη της οποίας αγνοούσε την ύπαρξη -έχοντας με λογικά επιχειρήματα συνάγει την αδυναμία γέννησής της -, αλλά δεν θα καταφέρει να αποτρέψει τον θάνατό της. Αρνείται να διαβάσει τα αισθήματά του, μιας και τα έχει αποδυναμώσει με τη λογική. Τα ένστικτα είναι για τους αγρίους και τις γυναίκες, ο κυρίαρχος δυτικός άντρας οφείλει όχι απλώς να κατανοεί τον κόσμο αλλά και να τον μετασχηματίζει διά της τεχνικής – οδηγώντας τον στην πρόοδο. Οταν ο θάνατος θα χτυπήσει την κόρη του και τον ίδιο, τα πάντα θα βρεθούν θρυμματισμένα στο έδαφος.
Η προσπάθεια του Βάλτερ Φάμπερ να απομακρύνει τα φαντάσματα του παρελθόντος – ο χαμένος έρωτας, η έσχατη λύση, οι διώξεις των Εβραίων – παράγει μερικές από τις απολαυστικότερες για μένα σελίδες της μεταπολεμικής λογοτεχνίας. Γιατί, σταδιακά και επώδυνα, ο ήρωας θα γευθεί τις χάρες την ανθρώπινης ποικιλομορφίας και θα επανανακαλύψει την αξία της γυναικείας διαίσθησης απορρίπτοντας την εργαλειακότητα. Θα χαρεί τον αισθησιασμό της Αβάνας, θα παραδοθεί στις χάρες της σχόλης πίνοντας μπίρες στη ζούγκλα απλώς για να εφιδρώσει, θα επισκεφθεί ετρουσκικούς τάφους στην Ιταλία ή θα μείνει ξάγρυπνος στον Ακροκόρινθο για να απολαύσει επιτέλους μια ανατολή παρέα με την κόρη του επιδιδόμενος στο παιγνίδι των παρομοιώσεων. Οι ψευδείς υποσχέσεις της κοινωνίας της ανάπτυξης για αιώνια νεότητα, το καταναλωτικό παραλήρημα, ο αμερικανικός τρόπος ζωή που γίνεται τα χρόνια εκείνα εξαγώγιμο προϊόν θα απομυθοποιηθούν καθώς ο κόσμος θα επαναμαγεύεται.
Μόνο που η τεχνολογική ύβρις θα εξοβελιστεί με τεράστιο προσωπικό κόστος. Η επανανακάλυψη της ευτυχίας θα γίνει με τραγικό τρόπο. Ο παιδικός του φίλος θα βρεθεί κρεμασμένος υπό το βάρος της θλίψης των τροπικών στη ζούγκλα της Γουατεμάλας – θύμα μιας ανέφικτης συνάντησης του δυτικού καπιταλισμού με τις πρωτόγονες κοινωνίες. Η κόρη του θα πεθάνει με αρχαϊκό τρόπο -από δάγκωμα φιδιού – αλλά και λόγω ενός επιστημονικού ιατρικού λάθους. Η τελική συνάντηση με την αρχαιολόγο Χάνα – τον νεανικό του έρωτα – θα γίνει υπό τις δυσμενέστερες δυνατές συνθήκες στην Αθήνα, την κοιτίδα της αρχαίας τραγωδίας. Ο κόσμος θα αποκαλυφθεί λοιπόν στην έσχατη τραγικότητά του, αλλά η εστία θα έχει επανανακαλυφθεί, έστω και στο κρεβάτι του θανάτου.
Οταν πρωτοδιάβασα το βιβλίο μεσούσης της χούντας με χτύπησε με τη δύναμη μιας αποκάλυψης. Μιμήθηκα τον Φρις στα πρώτα μου δοκιμιακά βιβλία, τον χρησιμοποίησα ως καθρέφτη αλλά και ως περσόνα στα μυθιστορήματά μου, έκανα και ξαναέκανα την ακριβή πορεία του ως ταξιδιώτη ή συνεργάτη των Ηνωμένων Εθνών, εγώ, ο μηχανικός, ο δυτικός άνθρωπος, ο Homo Faber. Τα όρια της ανάπτυξης έγιναν το επιστημονικό μου πεδίο. Κάποτε επέστρεψα στην Αθήνα – εγκαίρως ευτυχώς. Γιατί ο κόσμος δεν κατακτάται. Επαναμαγεύεται. Και αυτό ακριβώς προσπαθώ έκτοτε να κάνω γράφοντας και ζώντας. Δεν είναι κι εύκολο. Αλλά εντέλει ανήκουμε σε έναν μόνο τόπο. Ο άνθρωπος οφείλει να αφουγκράζεται τα βαριά βήματα της μοίρας – ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Και αυτή τη δυνατότητα ίσως την έχουμε απολέσει.
Διαβάστε το βιβλίο. Κάνει τα κλασικά μοτίβα να μοιάζουν λυτρωτικά. Και η κάθαρση αποκτά εδώ τη μορφή του κατεπείγοντος.
