H Ρωσία σήμερα, λόγω της κληρονομιάς της κομμουνιστικής περιόδου αλλά και λόγω

του τρόπου με τον οποίο έγινε η μετάβαση στην οικονομία της αγοράς,

αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα. Μια κατηγορία προβλημάτων είναι πολιτικά και

έχουν σχέση με τις δυσκολίες που υπάρχουν στην προσπάθεια να επικρατήσουν η

δημοκρατία και ο νόμος, έπειτα από τόσες δεκαετίες απολυταρχισμού. Άλλα

προβλήματα σχετίζονται με την οικονομία.

Κατά τη διάρκεια της θητείας Γιέλτσιν έγιναν δύο τεράστια λάθη. Το πρώτο ήταν

ότι δημιουργήθηκαν κίνητρα όχι για την ανάπτυξη αλλά για να λεηλατηθούν

περιουσιακά στοιχεία του κράτους. Το άλλο ήταν ότι δεν χρησιμοποιήθηκαν κάποια

από τα θετικά στοιχεία που άφησε πίσω του ο Κομμουνισμός.

H σχετική ισότητα

Joseph Stiglitz κάτοχος του βραβείου Νόμπελ Οικονομίας 2001, καθηγητής

Οικονομικών στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Κολούμπια, πρώην επικεφαλής

οικονομικών συμβούλων του προέδρου Κλίντον, πρώην αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας

Ένα τέτοιο στοιχείο ήταν το υψηλά καταρτισμένο εργατικό δυναμικό, ιδιαίτερα

στην τεχνολογία και την επιστήμη. Σημαντικό μέρος των εργαζομένων αυτών χάθηκε

για τη Ρωσία, καθώς πολλοί προτίμησαν να μεταναστεύσουν. Άλλο στοιχείο από την

εποχή του Κομμουνισμού που αγνοήθηκε – με σημαντικές πολιτικές συνέπειες –

ήταν η έννοια της σχετικής ισότητας.

H πολιτική και η οικονομία συνδέονται στενά σε αυτό το σημείο: H διάβρωση της

μεσαίας τάξης – ταυτόχρονα με την άνοδο λίγων αλλά πανίσχυρων ολιγαρχικών –

και η πορεία εκατομμυρίων πολιτών προς τη φτώχεια δυσκόλεψαν ακόμη περισσότερο

τη δημιουργία μιας δημοκρατικής κοινωνίας και την επιβολή του νόμου.

Ο λόγος είναι απλός: Σε αυτόν τον κόσμο δεν είναι οι Ροκφέλερ και οι Γκέιτς οι

πιο ισχυροί υποστηρικτές της ισότητας και της ισονομίας (περιλαμβανομένου και

του νόμου περί ανταγωνισμού). Ιστορικά, είναι οι μεσαίες τάξεις που έχουν

έμφυτες τις αξίες της δικαιοσύνης και της ισότητας και – επομένως –

διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο στην επιβολή του νόμου.

Οι παράνομες ιδιωτικοποιήσεις

Ο Ρώσος μεγιστάνας Μιχαήλ Χοντορκόφσκι είχε ήδη αρχίσει να δημιουργεί μια

πολιτική μηχανή παράλληλα με την οικονομική του αυτοκρατορία

Για τον λόγο αυτό πρέπει να διευθετηθεί το θέμα των παράνομων ιδιωτικοποιήσεων

που συντελέστηκαν στη Ρωσία τη δεκαετία του ’90, που είναι η ρίζα της μεγάλης

ανισότητας στην κατοχή πλούτου στη χώρα. Το θέμα αυτό πρέπει να διευθετηθεί

όχι μόνο για να αποδοθεί δικαιοσύνη αλλά και επειδή διακυβεύεται το μέλλον της

ρωσικής οικονομίας.

Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας δεν πρέπει να αμφισβητούνται από την κοινωνία. Όμως,

αν αυτοί που έχουν στα χέρια τους πλούτο φαίνεται να τον έχουν αποκτήσει με

τρόπους οι οποίοι δεν είναι απόλυτα νόμιμοι, κανένα νομικό σύστημα δεν μπορεί

να εξασφαλίσει τη νομιμότητα της ιδιοκτησίας. Αν η ιδιοκτησία δεν είναι

ασφαλής – ή θεωρείται ότι δεν είναι ασφαλής – τα κίνητρα για ανάπτυξη

αλλοιώνονται. Έτσι, όσοι έχουν τον έλεγχο ρωσικών επιχειρήσεων θα συνεχίσουν

να κλέβουν περιουσιακά στοιχεία και να τα μετατρέπουν σε δικό τους πλούτο, ο

οποίος, μάλιστα, μπορεί με ευκολία να μεταφερθεί έξω από τη χώρα.

Και πολιτική ολιγαρχία

Ακόμη χειρότερα, αν δεν λυθεί το θέμα των παράνομων ιδιωτικοποιήσεων, η

οικονομική ολιγαρχία θα αρχίσει να μετατρέπεται σε πολιτική. Λαμβάνοντας υπόψη

αυτές τις σκέψεις πρέπει κανείς να δει τις κινήσεις του Πούτιν εναντίον του

Χοντορκόφσκι. Γιατί, αν οι ολιγαρχικοί πετύχουν να κρατήσουν τον πλούτο που

απέκτησαν με αμφισβητούμενους τρόπους, δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι

κάποιος σαν τον Χοντορκόφσκι, ο οποίος είχε ήδη αρχίσει να δημιουργεί μια

πολιτική μηχανή παράλληλα με την οικονομική του αυτοκρατορία, θα πωλούσε

κάποια στιγμή τις μετοχές του στην πετρελαϊκή εταιρεία Γιούκος, θα μετέφερε

την περιουσία του έξω από τη χώρα και θα τη χρησιμοποιούσε για να ελέγχει την

πολιτική ζωή της Ρωσίας.

Τι μπορεί να γίνει, όμως, με την περιουσία που απέκτησαν κάποιοι κατά τη

διάρκεια των ιδιωτικοποιήσεων της δεκαετία του ’90; Είναι ευκολότερο να

αντιμετωπιστεί το πρόβλημα σήμερα, παρά σε μία δεκαετία. Γιατί, αν ο

Χοντορκόφσκι και οι όμοιοί του πουλήσουν το μερίδιό τους σε ξένα συμφέροντα

και βγάλουν τα χρήματα από τη Ρωσία, δεν θα μπορούν να γίνουν παρά ελάχιστα.

Με σεβασμό στην περιουσία

Μήπως, όμως, η ανατροπή των ιδιωτικοποιήσεων δημιουργήσει νέα προβλήματα και

υπονομεύσει την προσπάθεια της Ρωσίας να εγκαθιδρύσει ένα ασφαλές καθεστώς

προστασίας της ατομικής ιδιοκτησίας; Πιστεύω ότι κάποιες από τις ανισότητες

μπορούν να αντιμετωπιστούν χωρίς να υπάρξει απευθείας επίθεση στο δικαίωμα της

περιουσίας, με όσο σκιώδεις τρόπους και αν αποκτήθηκε αυτή. H Ρωσία θα

μπορούσε να επιβάλει φόρο υπεραξίας, ανάλογο με τον φόρο που επέβαλαν οι ΗΠΑ

στις πετρελαϊκές εταιρείες όταν τα κέρδη τους αυξήθηκαν πολύ από τις υψηλές

τιμές πετρελαίου τη δεκαετία του ’70.

Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να επιβληθεί φόρος υπεραξίας 90% στα κέρδη

κεφαλαίου που προέκυψαν από την εξαγορά κρατικών περιουσιακών στοιχείων, καθώς

και φόρος 10% στα κέρδη από τη συνολική απόδοση επενδύσεων σε μετοχές. Ο φόρος

αυτός θα πληρώνεται είτε όταν η εταιρεία είναι εισηγμένη σε χρηματιστήριο είτε

όταν τα περιουσιακά της στοιχεία πουληθούν. Ένας τέτοιος φόρος θα επιτρέψει

στη σημερινή οικονομική ολιγαρχία να διατηρήσει τον πλούτο της και να

αποζημιωθεί για τις προσπάθειες που κατέβαλε για την αναδιάρθρωση των

επιχειρήσεων.

Φόρος «εξόδου»

Για να δοθούν κίνητρα στις επενδύσεις, θα μπορούσε επίσης να επιβληθεί φόρος

εξόδου, για κεφάλαια που βγαίνουν από τη χώρα. Τα χρήματα από τον νέο φόρο θα

βοηθούσαν, για παράδειγμα, την αναδιοργάνωση του συστήματος υγείας και

εκπαίδευσης στη Ρωσία. Ο φόρος αυτός δεν θα λύσει τα προβλήματα της χώρας, δεν

θα εξαφανίσει τις τεράστιες ανισότητες, ούτε θα δημιουργήσει μια νέα μεσαία

τάξη. Θα αποτελούσε, ωστόσο, ένα καλό βήμα για την αποκατάσταση των αδικιών

που συντελέστηκαν την εποχή της αρπαγής του πλούτου, επί Γιέλτσιν. Και το πιο

σημαντικό είναι ότι θα μείωνε τον τεράστιο κίνδυνο που αποτελεί για τη

δημοκρατία ο αυξανόμενος ρόλος του χρήματος στην πολιτική ζωή της Ρωσίας.

Project Syndicate, Δεκέμβριος 2003

Επιμέλεια διεθνών οικονομικών θεμάτων: Γιώργος Κανελλόπουλος