«Το βραβείο Νόμπελ σημαίνει και ευθύνη»

«»Ήρθες να κρατήσεις συντροφιά στην αδελφή σου»;

«Όχι. Ήρθα για να παρακολουθήσω μαθήματα».

«Κι αυτά τα βιβλία ανήκουν στον πατέρα σου;».

«Ναι, και θέλω να μάθω τι λένε».

«Μα είσαι πολύ μικρός, Γουόλε, για να πας σχολείο».

«Είμαι 3 χρόνων».

«Τι;», παρεμβαίνει η υπηρέτρια που συνόδευε την αδελφή μου στο σχολείο, «3

χρόνων τον Ιούλιο που μας έρχεται».

«Είμαι περίπου 3 χρόνων. Ήρθα στο σχολείο. Και έχω βιβλία».

«Να καταχωρήσετε το όνομα του μικρού στο απουσιολόγιο», λέει ο δάσκαλος στον

υπεύθυνο της τάξης. Και μετά στρεφόμενος προς εμένα, μου πετά: «Βέβαια, εσύ

μπορείς να έρχεσαι στο σχολείο όποτε σού κάνει κέφι. Αν κάποια ημέρα

προτιμήσεις να μείνεις σπίτι…».

Τον κοίταξα με κατάπληξη. Να μείνω σπίτι; Οι χάρτες, οι κρεμαστές ζωγραφιές,

οι μαρκαδόροι, τα μελανοδοχεία, τα κραγιόνια, οι κιμωλίες, οι μαυροπίνακες, οι

άνθρωποι… πού θα εύρισκα πιο ελκυστικό δωμάτιο; «Θα έρχομαι κάθε μέρα»,

δήλωσα κατηγορηματικά».

50 χρόνια αργότερα, το 1986, αυτό το απαιτητικό και εριστικό παιδί, ο

Νιγηριανός Akinwande Oluwole Soyinka, θα τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ

Λογοτεχνίας! Και η αυτοβιογραφία του, «Ake», απ’ την οποία έχει παρθεί και

παραφρασθεί ο παραπάνω διάλογος, θεωρείται κλασικό αριστούργημα. Σε πρώτο

ενικό ο ηλικιωμένος συγγραφέας «μεταμφιέζεται» και αφηγείται τα παιδικά του

χρόνια με τη φρεσκάδα ενός μικρού παιδιού.

Ο Γουόλε Σογίνκα είναι ο πρώτος Αφρικανός που δέχεται μια τέτοια τιμητική

διάκριση. Οξυδερκής δραματουργός, έχει ασχοληθεί με κωμωδία, τραγωδία,

πολιτική σάτιρα, θέατρο του παράλογου… Ποιητής. Μυθιστοριογράφος. Και,

τέλος, καθηγητής Δημιουργικής Γραφής στο Ινστιτούτο Σύγχρονων Γραμμάτων στο

Πανεπιστήμιο της Νεβάδας (Λας Βέγκας) στην Αμερική.

Φοράει μια θαλασσιά πουκαμίσα. Σαν κι αυτές που ήταν στη μόδα το ’70 κι

έχουν ξαναγίνει «ιν» τώρα. Τα μαλλιά του κάτασπρα και φουντωτά. Λιονταρίσια.

Θυμίζει περισσότερο σαξοφωνίστα σε μπάντα τζαζ παρά νομπελίστα. Συναντιόμαστε

στους Δελφούς, όπου παίχθηκε για πρώτη φορά το θεατρικό του «Oyedipo at

Kolhuni» στα πλαίσια της ΧΙ Διεθνούς Συνάντησης Αρχαίου Ελληνικού Δράματος

οργανωμένης από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών. Πνεύμα αντιλογίας από μικρός, ε; –

τον πειράζω θυμίζοντάς του την επιμονή του εκείνη να πάει σχολείο. Από πού το

κληρονόμησε αυτό το «ελάττωμα»; Μου σκάει ένα νωχελικό χαμόγελο με εκείνον τον

τρόπο που μόνο οι Αφρικανοί μπορούν. «Φταίει ο πατέρας μου. Που συζητούσε και

καβγάδιζε για ώρες με τους φίλους και συναδέλφους του δασκάλους. Για τα

πολιτικά, το χρηματιστήριο, την αποικιοκρατία… ακόμα και την Αγία Γραφή

ερμήνευαν. Μου άρεσε να ακούω τις συνομιλίες τους. Τις ιστορίες τους. Όχι ότι

καταλάβαινα και πολλά. Αλλά μ’ άρεσε».

Ναι, αλλά πώς αυτό το παιδί που μεγάλωσε στην Αφρική, σ’ ένα απόμακρο χωριό,

το Abeokuta της Νότιας Νιγηρίας, ενδιαφέρθηκε για την αρχαία ελληνική

λογοτεχνία;

«Ο πατέρας μου ήταν δάσκαλος», απαντά, «και είχε στη βιβλιοθήκη του πολλά

ελληνικά βιβλία. Όμηρο, ελληνική μυθολογία, Ευριπίδη… που εξιστορούσαν έναν

κόσμο συναρπαστικό. Αλλά και οικείο. Η «Μήδεια» ήταν η πρώτη τραγωδία που

διάβασα. Κι από κει ξεκίνησε και ο έρωτάς μου με την κλασική λογοτεχνία, την

οποία σπούδασα και στο Πανεπιστήμιο στην Αγγλία».

Ένας Οιδίποδας στο Αφγανιστάν

«Υπάρχουν τόσες ομοιότητες μεταξύ της αφρικανικής παράδοσης των Γιορούμπα, της

φυλής στην οποία ανήκω, και στην ελληνική μυθολογία», υποστηρίζει ο Γουόλε

Σογίνκα. «Εσείς έχετε το δωδεκάθεο με αρχηγό τον Δία. Κι εμείς το ίδιο. Οι

θεοί μας, όπως και οι δικοί σας, κατεβαίνουν στον κόσμο των θνητών. Και κάνουν

σκανδαλιές, ζευγαρώνουν μαζί τους, μεταμορφώνονται σε ζώα, σκοτώνουν… Για

παράδειγμα, στην παράδοση των Γιορούμπα υπάρχει ο θεός του ηλεκτρισμού! Έχει

πάρει το όνομά του από τον Sango, τον θεό των κεραυνών και των αστραπών. Στο

χωριό μου μουσουλμάνοι και χριστιανοί εργάτες γιορτάζουν και τιμούν τον

προστάτη θεό του επαγγέλματός τους, ανεξαρτήτως θρησκείας. Ο λόγος που έκανε

την αρχαία ελληνική μυθολογία και τραγωδία να γίνουν τόσο γνωστές είναι ότι

διείσδυσαν μέσω της Ευρώπης και στον υπόλοιπο κόσμο. Στις αποικίες».

Στον «Οιδίποδα επί Κολχούνι», ένα φιλόδοξο και πολύσημο έργο, ο Σογίνκα

τονίζει την οικουμενικότητα και τη διαχρονικότητα του μύθου του Οιδίποδα. Αλλά

όχι μόνο αυτό. Η τραγωδία αποκτά μια καινούργια – σύγχρονη – πολιτική

διάσταση. Ο σύγχρονος Οιδίπους είναι αρχηγός Αφγανών προσφύγων που ζητούν

άσυλο στην Αυστραλία. Δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει, που ο Σογίνκα αποδίδει στην

τραγωδία λόγο πολιτικό. Πολιτικός ακτιβιστής από πάντα, δεν έχει σταματήσει να

μαίνεται κατά της πολιτικής και κοινωνικής διαφθοράς στη Νιγηρία και σε όλο

τον κόσμο. Για δύο χρόνια (1967-1969) φυλακίσθηκε λόγω των πολιτικών του

πεποιθήσεων στη Νιγηρία. Αυτοεξόριστος, έχει ζήσει για πολλά χρόνια στο

εξωτερικό. Και η Αμερική τώρα είναι η βάση του.

Κάποτε είχε δηλώσει ότι για να γίνει κανείς συγγραφέας πρέπει να επιτρέψει

στον εαυτό του να κατακλύζεται από τα φαινόμενα, τα συμβάντα, τις εμπειρίες.

Να υποτάσσει το «εγώ» του σε όσα συμβαίνουν γύρω του. Δηλαδή, τον ρωτώ, αυτή η

υποταγή του εαυτού του στα φαινόμενα τον έκανε στρατευμένο συγγραφέα; «Όχι. Το

‘χω ξαναπεί πολλές φορές. Εγώ έγινα πολιτικοποιημένος συγγραφέας από κάτι που

θα έφαγα μικρός… δεν υπάρχει εξήγηση. Πώς ανέπτυξα αυτό το αίσθημα

δικαιοσύνης; Δεν ξέρω. Ούτε μου συνέβη κάτι φοβερό όταν ήμουν μικρός. Ούτε οι

γονείς μου εκτελέσθηκαν για τα πολιτικά. Είναι ο χαρακτήρας μου. Δεν ξέρω.

Εκείνο που ξέρω είναι ότι έχω ένα αυξημένο αίσθημα δικαιοσύνης. Πάθος».

Στο μυαλό των καμικάζι

Πρόσφατα, ο Σογίνκα μαζί με άλλα μέλη του Διεθνούς Κοινοβουλίου Συγγραφέων,

μιας οργάνωσης στην οποία ανήκουν συγγραφείς σαν τον Σάλμαν Ρούσντι και τον

Ζακ Ντεριντά και η οποία σκοπό της έχει τη βοήθεια και προστασία λογοτεχνών

που καταδιώκονται από τα καταπιεστικά καθεστώτα της πατρίδας τους, είχε πάει

στην Παλαιστίνη. Ως πρώην κρατούμενο και πολιτικοποιημένο άτομο τον ρωτώ αν

μπορεί να κατανοήσει την απόγνωση των Παλαιστινίων βομβιστών αυτοκτονίας. «Η

αυτοκτονία», μου εξηγεί, «είναι το αποτέλεσμα ολοκληρωτικού εξευτελισμού. Μια

εμπειρία μέσω της οποίας αμφισβητείται τελείως η αξία του εαυτού σου. Έτσι

φθάνεις σε τέτοιον βαθμό αυτοάρνησης, που τελικά πιστεύεις ότι δεν υπάρχει

λόγος ύπαρξης. Στην περίπτωση των Παλαιστινίων καμικάζι-βομβιστών διακρίνουμε

δύο διαφορετικές φάσεις. Αρχικά, επιδιώκουν, όταν αυτοκτονούν, να προκαλέσουν

την ύψιστη καταστροφή σε εκείνους που τους οδήγησαν σ’ αυτή την κατάσταση της

μηδέν-εκτίμησης για τον εαυτό τους».

«Τώρα όμως», συνεχίζει, «παρατηρούμε μια αντιστροφή. Οι καμικάζι-βομβιστές

έπαψαν πια να περνούν από το στάδιο της μηδέν-εκτίμησης. Και,

συνειδητοποιώντας ότι θα προαχθούν σε «ήρωες» μετά θάνατον, άρχισαν να

λειτουργούν με το σκεπτικό ότι θέλουν κι αυτοί να θεοποιηθούν. Να γίνουν

μάρτυρες. Εδώ παίζει μεγάλο ρόλο η κοινωνική πίεση που δέχονται, για να

ακολουθήσουν το παράδειγμα των φίλων τους και των συγγενών τους. Έτσι αυτή η

«ασθένεια» που χτυπά και την ψυχή και το σώμα έχει πάρει τώρα διαστάσεις

επιδημίας. Και οι Ισραηλινοί, έξυπνοι άνθρωποι, δεν λένε να το καταλάβουν

αυτό».

«Βέβαια, μερικοί απ’ τους βομβιστές-αυτοκτονίας έχουν υποστεί πλύση εγκεφάλου.

Στη Νιγηρία είχαμε ένα παρεμφερές φαινόμενο. Με τους Μαϊτετσίνι, μια φυλή πιο

φανατική ακόμα και από τους πιο ακραίους μουσουλμάνους. Που απήγαγαν,

βασάνιζαν και σκότωναν όσους δεν ασπάζονταν τις δοξασίες τους. Η νιγηριανή

κυβέρνηση είχε απαυδήσει. Τελικά, τους κατατρόπωσε με βόμβες η αεροπορία. Αλλά

εκείνοι δεν είχαν κανένα πρόβλημα να σκοτωθούν. Γιατί ήθελαν να πεθάνουν πριν

πεθάνει ο προφήτης τους, ο Μαϊτετσίνι, ο οποίος – πίστευαν – μετά τον θάνατό

του θα έκλεινε και τις πύλες του Παραδείσου. Κι όλα αυτά συνέβησαν εδώ και 15 χρόνια»!

Αναγνώριση με απαιτήσεις

Και το Νόμπελ τι σημαίνει γι’ αυτόν; Ο πρώτος Αφρικανός που δέχθηκε μια τέτοια

τιμητική διάκριση! Άλλαξε η ζωή του; Πήραν τα μυαλά του αέρα; «Για μένα το

Νόμπελ είναι ο εορτασμός της λογοτεχνίας. Ως τέχνης. Της αφρικανικής

λογοτεχνίας στη δική μου περίπτωση. Το Νόμπελ είναι η αναγνώριση ότι η

λογοτεχνία δεν είναι ο φτωχός συγγενής, για παράδειγμα, των οικονομικών ή των

πολιτικών επιστημών. Σημαίνει ότι είναι ενεργή και ότι δημιουργεί ένα

ανθρώπινο περιβάλλον. Αναπτύσσεται μαζί με την τύχη της κοινωνίας και της

ανθρωπότητας. Το Νόμπελ μού έδωσε τη δυνατότητα να ενεργοποιηθώ περισσότερο

πολιτικά και κοινωνικά στον Τρίτο Κόσμο. Ο οποίος έχει απαιτήσεις από έναν

νομπελίστα του. Κι εφόσον αυξήθηκε η επιρροή μου στον κόσμο αυτό, αυξήθηκαν

και οι ευθύνες μου».

INFO

Επιλογή έργων

Θεατρικά

«The Bacchae» (1972)

«Death and the King’s Horsemen» (1975)

Ποιήματα

«The man Died» (1972)

«Α Shuttle in the Crypt»

Μυθιστορήματα – Αυτοβιογραφία

«The Interpreters» (1972)

Αυτοβιογραφία του: «Ake» (2000), «Isara» (2001), «Ibadan» (2001)

Δοκίμια

«The Burden of Memory, the Muse of Forgiveness» (1999)

«The Open Sores of a Continent» (2001)