Μελετητής των άστρων, στοχαστής της αβεβαιότητας

Ο Σταύρος Κατσανέβας αγαπούσε πάντα τις φιλοσοφικές αναφορές. Κάτι που βέβαια ταίριαζε απόλυτα τόσο στην προσωπικότητα όσο και στην επιστήμη του. Αν δεν είναι φιλόσοφος ένας στοχαστής της αβεβαιότητας, ένας εξερευνητής των άστρων, ένας μελετητής του διαστημικού «χάρτη», τότε ποιος θα έπρεπε να είναι;

Εντυπωσιασμένος από τη συμμετοχή του σε μια συνάντηση ερευνητών στην Ελλάδα του 2018 (έχοντας συνηθίσει να ακούει στη χώρα μας κυρίως κοινωνικούς και επιστημονικούς «καβγάδες»), έλεγε σε μια δημοσιογραφική κουβέντα μας της περιόδου: «Ηταν χαρακτηριστική ενός περάσματος από την "Ιλιάδα", που περιγράφει την μήνιν, τον θυμό, τα τσαλίμια και μούτρα, αν θέλετε, του εγωπαθούς Αχιλλέα, στην "Οδύσσεια", με την εφευρετικότητα και τεχνική δεξιοσύνη του Οδυσσέα, αλλά και την περιπλάνηση, τον ναυτικό / οδικό χάρτη για την ανακάλυψη του κόσμου και του εαυτού του. Σε παρένθεση, ίσως, αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να είναι και μια πηγή έμπνευσης για τις κομματικές ηγεσίες όλων των πολιτικών αποχρώσεων που συχνά επενδύουν στο πρωταρχικό κεφάλαιο του θυμού…».

Από την υποκειμενική γωνία της δημοσιογραφικής μου ματιάς θεωρούσα πάντα ότι κανένα σοβαρό επιστημονικό ή εκπαιδευτικό αφιέρωμα δεν θα ήταν επαρκές αν δεν περιελάμβανε ένα άρθρο του Σταύρου Κατσανέβα. Ηταν το πρόσωπο που έμοιαζε να κλείνει όλες τις επιστημονικές ή πολιτικές «τρύπες» του λόγου, να τοποθετεί όλες τις σκέψεις σε μια τάξη, να την ανατρέπει μετά με τον απρόβλεπτο τρόπο του για να δημιουργήσει τη δική του νέα αταξία και μέσα σε αυτήν την καινούργια ιδέα το καινούργιο ταξίδι. Αυτή μου η εμμονή βέβαια για τον ίδιο λειτούργησε ως συνεχής δημοσιογραφική πίεση (δεν υπήρχε περίπτωση να τον αφήσει να φύγει ένας δημοσιογράφος που αγωνιά για τη μόρφωση του πολίτη, χωρίς να αφήσει πίσω του τουλάχιστον ένα κείμενο). Η φιλική αυτή «αντιπαράθεση» συνήθως ξεκινούσε με μια χαριτωμένη γκρίνια για τον έξτρα χρόνο που έπρεπε να επινοήσει στη γεμάτη με δραστηριότητες ζωή του, αλλά τελείωνε με τη φράση «είχες δίκιο τελικά, έπρεπε να το γράψω αυτό»…

Η τελευταία συνάντηση με τον περίφημο αστροφυσικό, καθηγητή Αστροσωματιδιακής Φυσικής και Κοσμολογίας στο Πανεπιστήμιο Paris 2, διευθυντή του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Βαρυτικών Κυμάτων EGO/Virgo της Πίζας, ήταν τον περασμένο Ιανουάριο στο Φίλιον της οδού Σκουφά. Γεμάτος πνευματική ενέργεια, παρά την ταλαιπωρία της πολυετούς μάχης του με την επάρατη νόσο, έδινε για μία ακόμη φορά τις συμβουλές του, για να προκαλέσει και πάλι το (αυτονόητο) αίτημα για ένα άρθρο, το οποίο όμως αυτή τη φορά αρνήθηκε ευγενικά. Την ίδια στιγμή όμως ήταν κύριο μέλημά του, όπως πάντα, να συστήσει νέους επιστήμονες, να επιμείνει μέχρι να μεταδώσει όλο τον ενθουσιασμό του, να επιβεβαιώσει ότι η πληροφορία θα… κυκλοφορήσει.

Το 2006, ο Κατσανέβας υπήρξε ένας εκ των «επτά υπέροχων» (όπως ονόμαζαν «συνωμοσιολογικά», από τον αριθμό των εμπνευστών της, την κοινοπραξία που χάραξε τον οδικό χάρτη της Ευρωπαϊκής Αστροσωματιδιακής Φυσικής με 23 εθνικούς φορείς από 19 χώρες). Και προεδρεύοντας σε αυτήν πρώτος πέρασε τις βασικές του αρχές: τον ακτιβισμό, τον ιδεαλισμό, το κοινωνικό όραμα.

Επέστρεψε «επιστημονικά» για πρώτη φορά στη χώρα μας το 2012, όταν αποφάσισε να συμμετάσχει στο «πείραμα» της δημιουργίας των πρώτων συμβουλίων διοίκησης των ελληνικών ΑΕΙ, μέσα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εναν χρόνο αργότερα, με τα μέλη του Συμβουλίου να τσακώνονται με τον τότε πρύτανη του ιδρύματος, παραιτήθηκε ηχηρά με μια επιστολή που μοίραζε ευθύνες στους δύο πόλους της διοίκησής του αλλά και στον τότε υπουργό Παιδείας (είχε προηγηθεί η οξεία αντιπαράθεσή τους με θέμα τη διαθεσιμότητα των διοικητικών υπαλλήλων της πρώτης περιόδου της οικονομικής κρίσης).

Ο ίδιος όμως ήθελε πάντα να προσφέρει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είχε σπουδάσει άλλωστε σε αυτό, πριν ταξιδέψει σε Σικάγο και Γενεύη (Cern) για να συνεχίσει τις σπουδές του.

Από το 2014 και μετά επέστρεψε (τουλάχιστον νοητικά) στη χώρα μας. Συμμετείχε σε όλες τις μεγάλες συναντήσεις για τη στήριξη του ερευνητικού χάρτη, συμμετείχε στον εθνικό διάλογο για την παιδεία που έγινε το 2015 υπό τον συνάδελφό του ιστορικό Αντώνη Λιάκο, έγραφε, προβληματιζόταν. Παρότι έμενε στην Πίζα της Ιταλίας, το μυαλό του ήταν συνέχεια εδώ.

Είχε τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών για το έργο του σχετικά με την υπερσυμμετρία και τη συνεισφορά του στη θεσμική εδραίωση της Αστροσωματιδιακής Φυσικής. Τα τελευταία χρόνια ήταν μέλος του think tank του ΣΥΡΙΖΑ.

Στις αναμνήσεις από τον Σταύρο Κατσανέβα δεν μπορεί να μην αναφερθεί το πόσο βαθιά τον είχε εντυπωσιάσει η ιδιωτική ξενάγηση που έκανε ο διευθυντής του Λούβρου το 2006 στον Stephen Hawking, μετά τα εγκαίνια του εργαστηρίου Αστροσωματιδιακής Φυσικής και Κοσμολογίας (APC) στο Παρίσι. Τότε, ο Hawking ζήτησε να δει τη «Μόνα Λίζα».

«Τον πήγαμε και τον αφήσαμε μόνο του μπροστά στο διάσημο πορτρέτο», έλεγε. «Ισως το παράδοξο της απώλειας της πληροφορίας καθρεφτίστηκε σε αυτή την αντανάκλαση τέχνης και επιστήμης», έγραψε μετά σε άρθρο του στις εφημερίδες μας.

Στην ίδια έκθεση βρέθηκε λίγο μετά μια ομάδα της Ιταλικής Ενωσης Νόσων Αλτσχάιμερ (ΑΙΜΑ), με μέλη της ανθρώπους που βρίσκονταν στα πρώιμα στάδια της νόσου και προσπαθούσαν μέσω της τέχνης να καθυστερήσουν την ολική της επιβολή. Οι ίδιοι έγραψαν ένα ποίημα εμπνευσμένο από την αναπαράσταση της μαύρης τρύπας του Διαστήματος που επίσης τον εντυπωσίασε και θα ταίριαζε για επίλογος σε αυτήν τη σύντομη παρουσίαση της επιστημονικής και κοινωνικής ζωής του.

«Οδύσσεια του Διαστήματος

Σκέψη, Αντανάκλαση:

Σφαιρικός πυρήνας, κόσμος, μορφή.

Μαύρο. Η Γη τη νύχτα φεγγαροφωτισμένη

Αβυσσος.

Γεμάτη ή άδεια;

...Στιλπνή!

Εσωτερικό μυστήριο.

Λόγος. Συναίσθημα.

Ανησυχία, Καταπίεση.

...Κρύο!

Η κόρη του ματιού του Πολύφημου»