«Ενα ποτάμι λόγου στο σώμα του αναγνώστη»

Τον Ιούλιο του 1855 ο Ραλφ Γουόλντο Εμερσον έβλεπε «το ξεκίνημα μιας μεγάλης σταδιοδρομίας» και η αμερικανική ποίηση κέρδιζε μία από τις ιδρυτικές στιγμές της χάρη στα 800 αντίτυπα των «Φύλλων χλόης». Αυτό το όνομα είχε δώσει στην ποιητική του συλλογή - των μόλις 12 ποιημάτων - ο Γουόλτ Γουίτμαν. Κι όμως, το όνομά του δεν φαίνεται πουθενά στο ιστορικό πλέον πράσινο εξώφυλλο (των 200 από τα 800 αντίτυπα). Εμφανίζεται στους στίχους του ποιήματος που αργότερα θα ονομαστεί το «Τραγούδι του εαυτού μου»: μια έκρηξη συγγραφικής συνείδησης, αντίστοιχη με την πρώτη φράση του «Μόμπι Ντικ» («Λέγε με Ισμαήλ»): «Γουόλτ Γουίτμαν, ένας κόσμος, γιος του Μανχάταν».

Στο ίδιο ποίημα ο δημιουργός συστήνεται ως «ο ποιητής του Σώματος και ο ποιητής της Ψυχής» που κατέχει «τις απολαύσεις του παραδείσου» και «τα μαρτύρια της κόλασης». «Μοιάζει να επιδιώκει από πολύ νωρίς μια ποίηση χειραφετημένη, ζωντανή, βιωματική, φυσική σαν την ανάσα» σημειώνουν στον πρόλογο οι μεταφράστριες Κατερίνα και Ελένη Ηλιοπούλου, οι οποίες παρέδωσαν πρόσφατα για τον «Κέδρο» μια ολοκληρωμένη απόδοση ύστερα από τετραετή αναμέτρηση με το έργο του Γουίτμαν. Από μια συγκυρία της τύχης μάλιστα η νεότερη μετάφραση στα ελληνικά συμπίπτει με τη συμπλήρωση φέτος 200 χρόνων από τη γέννηση του ποιητή.

Τα «Φύλλα χλόης», που τυπώθηκαν με έξοδα του ιδίου, επανεκδόθηκαν εννέα φορές τις επόμενες δεκαετίες, πιο εμπλουτισμένα. Η κριτική υποδοχή στην αρχή είναι επιφυλακτική έως αμυντική (δηλαδή και επιθετική). Η Εμιλι Ντίκινσον αρνείται να τον διαβάσει, επειδή φημολογείται ότι είναι αισχρός. Με το τέλος του αμερικανικού Εμφυλίου, απολύεται από το υπουργείο Εσωτερικών, όπου είχε διοριστεί, όταν γίνεται γνωστό ότι είναι ο «αιρετικός» συγγραφέας των «Φύλλων χλόης». Η σημασία του, ωστόσο, για τον Αμερικανικό Κανόνα εδραιώνεται, καθώς ο ελεύθερος στίχος έρχεται για να μείνει και να εξοβελίσει την ακαδημαϊκή έκφραση ή την ιστορική αφήγηση σε ποιήματα όπως το «Evangeline» του Λονγκφέλοου. Από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα οι μεγάλοι κριτικοί της λογοτεχνίας θα συμπεριλαμβάνουν στις ανθολογίες διαφορετικά αποσπάσματα από τα «Φύλλα χλόης». «Συνήθως είναι ποιήματα που φτάνουν τις δύο σελίδες» γράφει ο Ανγκους Φλέτσερ στο «A New Literary History of America» (Harvard University Press, 2009), «αλλά και ένα εξάστιχο όπως η Συμφιλίωση από τις Τυμπανοκρουσίες είναι τόσο δυνατό όσο και οι άλλοι στίχοι του:

«Η ανώτερη απ' όλες λέξη, όμορφη σαν τον ουρανό,

Είναι ωραίο που ο πόλεμος και όλες οι αιματοχυσίες του οφείλουν στο τέλος ολοκληρωτικά να σβήσουν,

Που τα αδέλφια Νύχτα και Θάνατος αδιάκοπα και απαλά πλένουν

με τα χέρια τους ξανά και ξανά παντοτινά τον βρώμικο αυτό

κόσμο·

Γιατί ο εχθρός μου είναι νεκρός, ένας άνθρωπος θεϊκός όπως κι εγώ

είναι νεκρός,

Τον κοιτάζω εκεί που κείτεται κάτασπρος και ακίνητος μέσα στο φέρετρο - πλησιάζω,

Σκύβω πάνω του και αγγίζω ελαφρά με τα χείλη μου το λευκό πρόσωπο μέσα στο φέρετρο».

Η μετάφραση ανήκει φυσικά στις Κατερίνα και Ελένη Ηλιοπούλου, στις οποίες απευθυνθήκαμε για τη μεταφραστική προσπάθειά τους που κράτησε τέσσερα χρόνια.

Ηταν από την αρχή στόχος του Γουίτμαν να γράφει το «ποίημα της ζωής του» σε συνέχειες, με την έννοια ότι τα «Φύλλα χλόης» αναθεωρούνταν σε κάθε έκδοση;

Κατά τη διάρκεια της ζωής του Γουίτμαν τα «Φύλλα χλόης» επανεκδόθηκαν εννέα φορές και στην κάθε έκδοση υπήρχαν επιμελημένα τα αρχικά ποιήματα, ενώ στο σώμα της πρώτης έκδοσης (περίπου 100 σελίδες), που περιείχε ήδη το εμβληματικό «Τραγούδι του εαυτού μου», προστέθηκαν οι υπόλοιπες ενότητες ποιημάτων που συνέθεσε, για να φτάσει στην τελική οριστική του έκδοση, την αποκαλούμενη «Εκδοση της νεκρικής κλίνης» (1891-92), την οποία χρησιμοποιήσαμε για τη μετάφραση και την ανθολόγηση, περίπου 450 σελίδες. Ακόμα και από αυτή την άποψη το έργο του είναι καινοφανές και πρωτοποριακό. Κανένας δημιουργός δεν μπορεί να προβλέψει την εξέλιξη του έργου του, αλλά ο Γουίτμαν δεν γράφει ξεχωριστά βιβλία, ούτε συλλογές, παρά σε μια μακριά ποιητική πορεία επεξεργάζεται το ίδιο έργο. Το εμπλουτίζει διαρκώς με νέα παρακλάδια, δημιουργώντας συνδέσεις και σχέσεις μεταξύ νεότερων και παλαιότερων ποιημάτων, με συνεχείς επιμέλειες και παραλλαγές επί των αρχικών, χωρίς αυστηρή χρονολογική σειρά, προσθέτει νέα «φύλλα» στα φύλλα της χλόης που αυξάνεται και απλώνεται για να ηχήσει και να τραγουδήσει. Αλλωστε και ο ίδιος ο τίτλος, ιδιοφυής στην απλότητά του, είναι από τη μια το έμβλημα και η αφετηρία της ποίησής του, το ταπεινό γρασίδι μέσα από το οποίο φτάνει να παρατηρήσει το Σύμπαν, αλλά και οι σελίδες του βιβλίου του, καθώς η λέξη «φύλλο» έχει και τις δύο σημασίες στα αγγλικά όπως και στα ελληνικά.

Ποιες ήταν οι στυλιστικές καινοτομίες που έφερε στην αμερικανική ποίηση και ποια η σχέση του με την αγγλική παράδοση;

Τα ποιήματά του αποτελούν μια από τις πρώτες απόπειρες ελεύθερου στίχου στην αγγλική γλώσσα και ενώ ίσως κατάγονται από άποψη δομής από την ωδή των άγγλων ρομαντικών (ποιήματα που σίγουρα ήξερε καλά ο Γουίτμαν), διαφοροποιούνται σημαντικά εξαιτίας της μορφής και της έκτασής τους. Πολλοί κριτικοί  επισημαίνουν τη συγγένεια των πολυσέλιδων ποιημάτων του (κυρίως το «Τραγούδι του εαυτού μου») τόσο από άποψη ρυθμού όσο και ανάπτυξης με τη Βίβλο και συγκεκριμένα με τα προφητικά κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, καθώς και την επιρροή που άσκησαν στον Γουίτμαν οι υπερβατιστές στοχαστές και κυρίως τα έργα του αμερικανού φιλοσόφου Ραλφ Γουάλντο Εμερσον. Ομως και τα μικρότερης έκτασης ποιήματά του είναι επίσης αξιοθαύμαστα. Σε αυτά πειραματίστηκε με τη μικρή φόρμα σε ελεύθερο μακροπερίοδο στίχο, σε ποιήματα που ποικίλλουν από τρεις γραμμές έως και δύο ή τρεις στροφές, ποιήματα που αποτελούν τεράστια καινοτομία και είναι προάγγελοι του μοντερνισμού. Στην ποίησή του δεν υπάρχει μέτρο αλλά ένας χείμαρρος μουσικότητας που απλώνεται συχνά σε εκτενέστατες προτάσεις, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με κόμματα και σπάνε σε δεκάδες δευτερεύουσες προτάσεις που τρέχουν ασυγκράτητες χωρίς να χάνονται το νόημα και η σύνδεση. Ο κατακλυσμιαίος ρυθμός αναγκάζει τον αναγνώστη να λαχανιάζει, να ανεβάζει ρυθμούς, πού και πού να κοντοστέκεται με απορία ή θαυμασμό, και πάλι να παρασύρεται σε αυτό το ποτάμι του λόγου που καταλήγει να κυλάει σιγά σιγά μέσα στο σώμα του με τη φυσικότητα ενός φαινομένου. Πολλές εργασίες και πειράματα έχουν γίνει από μελετητές και πανεπιστημιακά εργαστήρια για να κατατάξουν μετρικά τα ποιήματα, ανακαλύπτοντας τροχαϊκούς ρυθμούς, κρυμμένες ομοιοκαταληξίες, μετρώντας συλλαβές, και όλοι συμφωνούν για την ανομοιομορφία και τη ρυθμική αναρχία της ποίησής του που δεν μπαίνει σε μετρικά καλούπια και διεκδικεί τη δική της μοναδική μουσικότητα.

Λέει στο «Τραγούδι του εαυτού μου»:
«Αμα δεν είμαι σε ένα μέρος ψάξε σε κάποιο άλλο / Κάπου έχω σταθεί και σε περιμένω». Και στο «Πάνω στο πορθμείο του Μπρούκλιν»: «Οποιος κι αν είσαι, βάζω τώρα το χέρι μου πάνω σου, να είσαι συ
το ποίημά μου». Τι μπορούμε να υποθέσουμε για τη σχέση του ποιητή με τον
μελλοντικό του αναγνώστη φτάνοντας
σε αυτούς τους στίχους;

Ολόκληρο το έργο του Γουίτμαν είναι μια διακήρυξη πίστης στην ίδια την ποίηση ως μια φυσική δύναμη και μια μοναδική μορφή γνώσης. Μέσω της ποίησης καταστρώνει και προτείνει ένα πνευματικό σχέδιο προσβάσιμο από τον καθένα, το οποίο οδηγεί τη συνείδησή μας στην αυτογνωσία, διευρύνει την αντίληψή μας και αποτελεί βαθύτατη σωματική και πνευματική εμπειρία. Στο ποιητικό σύμπαν του Γουίτμαν το ποιητικό εγώ εμφανίζεται πανίσχυρο, πολλαπλό, αντιφατικό, επικυρώνοντας όλες τις πλευρές του μέσα στο ποίημα, διευρύνεται ώστε να περιλαμβάνει όλους και όλα. Γιορταστικό, χειραφετημένο, ελεύθερο, μας καλεί να γίνουμε μέσα από την ποίησή του κι εμείς ποιητές, ο καθένας ποιητής του εαυτού του. Πάμπολλες φορές  απευθύνεται στον αναγνώστη, το you του ποιήματος είναι πάντα σχεδόν στον ενικό, όλη η ποίηση του Γουίτμαν είναι μια απεύθυνση, πρόκληση, πρόσκληση, υπόσχεση και προτροπή σε ένα «εσύ» και αυτό το εσύ είναι ο καθένας. Δεν είναι καν απεύθυνση, αλλά το ποίημα προϋποθέτει το εσύ με το οποίο βρίσκεται σε μια στοιχειακή σύνδεση, έως και συγχώνευση. Η τελευταία λέξη στο «Τραγούδι του εαυτού μου» είναι το «εσύ», ενώ ολόκληρο το ποίημα «Σε σένα» είναι μια συνομιλία-αφιέρωμα στον αναγνώστη. Το εμβληματικό «Τραγούδι του ανοιχτού δρόμου» είναι μια διδαχή στην ελευθερία του ταξιδιού, σωματικού και πνευματικού, που δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς σύντροφο. Ακόμα και από το επέκεινα του θανάτου μάς μιλά σαν ένα παλιός φίλος ήδη από τα πρώτα ποιήματά του («Γεμάτος ζωή τώρα»): «Οταν τα διαβάσεις, εγώ που ήμουν ορατός θα έχω γίνει αόρατος, / Τώρα είσαι εσύ συμπαγής και ορατός, αντιλαμβάνεσαι τα ποιήματά μου, εσύ με αναζητάς, / Και ονειρεύεσαι πόσο ευτυχισμένος θα ήσουν αν μπορούσα να βρεθώ μαζί σου και να γίνω σύντροφός σου· / Κάνε λοιπόν σαν να ήμουν μαζί σου. (Μην είσαι τόσο σίγουρος μπορεί και να 'μαι τώρα εκεί μαζί σου)», αλλά και από το «Εχε γεια»:  «Σύντροφε, αυτό δεν είναι ένα βιβλίο, όποιος αγγίζει αυτό αγγίζει έναν άνθρωπο, / (Είναι νύχτα; Είμαστε μόνοι εδώ οι δυο μας;) / Εγώ είμαι που κρατάς και αυτός που σε κρατάει, / Μέσα απ' τις σελίδες πηδώ στην αγκαλιά σου-ο θάνατος με καλεί».

Τα ποιήματά του χαρακτηρίζονται από τα πολλά αμετάβατα ρήματα. Ισως επειδή και ο έρωτας, όπως εμφανίζεται στα ποιήματά του, ήταν αμετάβατος;

«Ορμή, κι ορμή κι ορμή, Πάντοτε η γεννήτρια ορμή του κόσμου». Στον Γουίτμαν ο ερωτικός παλμός του κόσμου μας συνδέει και μας διαπερνά και μέσα σε αυτόν χωράνε αξεδιάλυτα ο θάνατος, η γέννηση, η σεξουαλική επιθυμία, η αγάπη και η συμπόνια, ενώ το σώμα είναι είναι τόσο σημαντικό όσο και η ψυχή. Το σώμα στον Γουίτμαν συνιστά μια αισθησιακή, συγκινησιακή ευφυΐα την οποία αναδεικνύει σε συγκλονιστικό βαθμό κάνoντάς μας κοινωνούς αυτής της ασύλληπτης ευαισθησίας και διαπερατότητας που το χαρακτηρίζουν. Το γνωστό ποίημα με τον υπέροχο τίτλο «Τραγουδώ το ηλεκτρικό κορμί» είναι μια σειρά ρυθμικών παραλλαγών αφιερωμένο στο σώμα, ανδρικό και γυναικείο, στην ίδια τη σάρκα όμορφη, παράξενη, ολοζώντανη, χαρούμενη σάρκα, και καταλήγει σε έναν εξαντλητικό κατάλογο, μια ρυθμική απαρίθμηση που γίνεται ύμνος, στα μέρη και τα μέλη του. Το σώμα και η ψυχή ταυτίζονται και η πιο βαθιά εκδήλωση του σώματος είναι η ερωτική. Ο θωπευτής της ζωής γράφει για το σεξ, την ερωτική επιθυμία, την ερωτική απόλαυση και τον αυτοερωτισμό, απροκάλυπτα και απενοχοποιημένα. Η γυναίκα στον Γουίτμαν δεν είναι μούσα, ούτε θύμα, ούτε προβολή της ανδρικής επιθυμίας, είναι ο εαυτός της, μέρος του οποίου είναι ο ερωτικός εαυτός της, η επιθυμία και η απόλαυση. Η αγάπη μεταξύ αντρών είναι επίσης κεντρικό θέμα στην ποίηση του Γουίτμαν και εκφράζεται σαν ένας ιδιαίτερος δεσμός συντροφικότητας, αλλά (και) ως απροκάλυπτα ερωτική σχέση. Πλήθος είναι οι αναφορές σε εραστές και αγαπημένους. Η συλλογή των ποιημάτων «Κάλαμος» περιέχει μερικά από τα πιο όμορφα ποιήματα με αυτό το θέμα, ενώ πολλά από τα μικρότερα ποιήματα αυτής της συλλογής θυμίζουν έντονα την ερωτική ποίηση του Καβάφη^.

Η γλώσσα του Γουίτμαν κυμαίνεται από την προσωπική μυθολογία και τον λόγο της καθημερινότητας ως τις εξάρσεις της ποιητικής συγκίνησης. Πώς στέκεται η μετάφραση απέναντι σε αυτό;

Η γλώσσα του κινείται στη βάση μιας αντινομίας, μιας εσωτερικής σύγκρουσης αλλά και συγχώνευσης και συνύπαρξης αντιθέτων, που αποτελούν και τη γοητεία της. Από τη μία είναι η καθομιλουμένη, η γλώσσα του πεζοδρομίου, the blab of the pave, η γλώσσα των απλών ανθρώπων της πόλης και της εξοχής, των εργατών και των αγροτών, αυτών που ο ίδιος διακηρύσσει πως προτιμά ως συντρόφους, που του δίνει τη δυνατότητα να μιλήσει με τέτοια αμεσότητα. Από την άλλη  ένα λεξιλόγιο εξευγενισμένο, έως και επιτηδευμένο και σε στιγμές εξεζητημένο, το οποίο απηχεί τα ποικίλα διαβάσματά του και τη δημοσιογραφική του εμπειρία. Μην ξεχνάμε ότι στόχος του Γουίτμαν είναι να δημιουργήσει, μιλώντας τα αμερικανικά αγγλικά, μια ποίηση καθαρά αμερικανική, η οποία θα είναι η φυσική έκφραση του δημοκρατικού πνεύματος, ένα αρμονικό μείγμα μεταξύ του παραδοσιακού και του μοντέρνου, του λόγιου και του καθημερινού. Στην ελληνική μετάφραση πολλές από τις συνδηλώσεις των λέξεων δεν είναι δυνατόν να διατηρηθούν και αυτό που προσπαθήσαμε είναι να διατηρηθούν ο ρυθμός και τα ηχητικά παιχνίδια συνηχήσεων όπου αυτό μπορούσε να γίνει με φυσικότητα, καθώς επίσης και το χαρακτηριστικό της σύγκρουσης και της συνύπαρξης του υψηλού/λόγιου με το καθημερινό. Προσπαθήσαμε να μεταφέρουμε το ρυθμικό παιχνίδι του ποιήματος χωρίς να παραχαράξουμε τον ακανόνιστο ρυθμό του, τον «βαρβαρικό ρεκασμό» του, τις παράτονες στιγμές του, την πεζότητα ορισμένων χωρίων και τις αλλόκοτες εκφράσεις άλλων, χωρίς να παρασυρθούμε σε οικείες ρυθμικές λύσεις. Ο χειμαρρώδης ποιητικός λόγος του Γουίτμαν, οι μεγάλης έκτασης στίχοι του, ο υψηλός έως και δραματικός τόνος του βρίσκει στα νέα ελληνικά μια γλώσσα που μπορεί να τον υποδεχτεί.

Πώς δοκιμάζεται η αντίληψή σας περί μετάφρασης, αν χρησιμοποιήσουμε ως πεδίο τα «Φύλλα χλόης»;

Η μεταφραστική διαδικασία ξεκινάει με την ανάγνωση. Αρχίζεις να διαβάζεις το κείμενο ξανά και ξανά, να εισέρχεσαι μέσα του σαν χαρτογράφος σε ξένο τόπο, να το εξερευνάς, να το μαθαίνεις, να αποκρυπτογραφείς τους κώδικές του. Στα τέσσερα περίπου χρόνια αυτής της μεταφραστικής εργασίας δουλέψαμε και πάλι ως μεταφραστικό δίδυμο. Ο τρόπος με τον οποίο δουλεύουμε είναι τέτοιος που δεν υπάρχει υποχώρηση του ενός ή του άλλου μέλους, αλλά συμφωνία μέσω διαλόγου και πάντοτε προς όφελος του κειμένου. Ως δύο μυαλά, αλλά μία κοινή διάνοια, με αμέτρητες ώρες έρευνας και συζήτησης και πάμπολλες εκδοχές και αναθεωρήσεις. Αλλωστε πολλά από τα κρυφά ή σκοτεινά σημεία της ποίησης, αλλά και η ίδια η υφή της, αυτό που την κάνει ποίηση πέρα από το κείμενο, αυτό που δεν μπορείς να το πεις, το άπιαστο, δεν σου ανοίγονται παρά μόνο με τον χρόνο. Χρειάζεται μια σωματική ή στοιχειακή εξοικείωση με τον κόσμο του ποιητή και με το ίδιο το κείμενο για να αρχίσει αυτός ο κόσμος να ξεδιαλύνεται, και αυτό δεν είναι δυνατόν παρά μόνο (και πάλι όχι σίγουρα) όταν τον έχεις μάθει απέξω και ανακατωτά, όταν κοιμάσαι και ξυπνάς με αυτόν μέσα στο κεφάλι και το σώμα σου, σαν ένα τραγούδι που παίζει από μόνο του ρυθμικά μέσα στο μυαλό σου.

Ο ίδιος ο όγκος των ποιημάτων έκανε τη δουλειά ακόμα πιο απαιτητική, ώστε το πολυσέλιδο ποίημα να έχει ενότητα και ροή. Μεγάλη βοήθεια προσέφεραν πλήθος εργασιών και άρθρων που υπάρχουν για το έργο του Γουίτμαν, κυρίως στη διευκρίνηση χωρίων, λέξεων, εκφράσεων καθώς και αρκετά βιβλία που αποδείχτηκαν εξαιρετικά χρήσιμα και ως πηγή πληροφοριών αλλά και ως ένα ακόμη μέσο εξοικείωσης με το έργο του.

Κάθε νέο βιβλίο δοκιμάζει την αντίληψη του μεταφραστή επειδή κάθε βιβλίο είναι γλώσσα μέσα στη γλώσσα· ο μεταφραστής πριν ξεκινήσει πρέπει να διδάξει στον εαυτό του το ιδιαίτερο ιδίωμα του βιβλίου. Κάθε έργο που μπαίνει σε διαδικασία μετάφρασης εισέρχεται σε περιοχή αβεβαιότητας, σε μια μεταβατική κατάσταση, στην οποία δεν υπάρχουν οριστικές λύσεις. Ο μεταφραστής, ως υποκινητής και ενορχηστρωτής αυτής της διαδικασίας, αποκτά τη διπλή ιδιότητα του οικοδεσπότη και του φιλοξενούμενου, αφού υποδέχεται το ποίημα στη δική του γλώσσα, αλλά την ίδια στιγμή εκείνος περιπλανιέται μέσα του ως ξένος. Τελική λύση δεν υπάρχει, εφόσον το ποίημα δεν βρίσκεται κάπου, αλλά πάντα είναι «καθ' οδόν». Φυσικά κάποια στιγμή οι απαντήσεις θα δοθούν αλλά η ένταση του διαλόγου παραμένει. Η μετάφραση μεταφέρει το κείμενο σε μια άλλη γλώσσα αλλά και σε έναν άλλο χρόνο, αφού, όπως και η ενεργή ανάγνωση, φέρνει το ποίημα στο παρόν. Ο,τι είχε γραφτεί τώρα εδώ ξαναγράφεται. Και οφείλει να γραφτεί στη γλώσσα του παρόντος, αλλιώς θα είναι στείρα απομίμηση και όχι ζωντανός λόγος. Το ποίημα θα περιμένει πάντα να ξαναμεταφραστεί.

«Σκληρότητα ντοκουμέντου, ποιητική ευαισθησία»

Πώς τον επηρεάζει σε ποιητικό επίπεδο ο Εμφύλιος Πόλεμος;

Ο Γουίτμαν εμφανίζεται ως ένας οραματιστής της δημοκρατίας και της Αμερικής ως τόπου πραγμάτωσής της. Ο πηγαίος ιδεαλισμός του προοιωνίζεται έναν κόσμο ελευθερίας και ισότητας (όπου δεν είναι όλοι ίσοι αλλά έχουν τη δυνατότητα να είναι ο εαυτός τους, καθένας από τη θέση του) που χωράει τους πάντες και διαπνέεται από το πνεύμα της προόδου και της εξέλιξης. Παρ' όλο τον ιδεαλισμό του και τον ιδιότυπο πηγαίο «πατριωτισμό» του δεν ήταν αφελής. Σε μεταγενέστερα πολιτικά γραπτά του ομολογεί τη διάψευση των ιδεών του και στηλιτεύει την υποκρισία της δημοκρατίας και των πολιτικών. Ο εμφύλιος πόλεμος που ξέσπασε τον συγκλόνισε και είχε σοβαρές συνέπειες στην ψυχική και σωματική του υγεία. Οταν ο αδελφός του George τραυματίστηκε, ο Γουόλτ τον ακολούθησε στην Ουάσιγκτον όπου απασχολήθηκε σε διάφορες δουλειές ως δημόσιος υπάλληλος. Ταυτόχρονα αφιέρωσε όλο τον ελεύθερο χρόνο του ως ένα είδος ανειδίκευτου εθελοντή νοσοκόμου στα νοσοκομεία που δέχονταν τους τραυματίες. Βοηθούσε όπου μπορούσε, κυρίως πρόσφερε στους στρατιώτες κουράγιο, τους μιλούσε, τους παρηγορούσε, τους έγραφε γράμματα, τους πήγαινε μικρά δώρα και τρόφιμα, τους συντρόφευε, πράγμα που αποδείχθηκε πολύτιμο για πολλούς από αυτούς, που τον λάτρευαν. Ακολούθησαν οι «Τυμπανοκρουσίες», η συλλογή ποιημάτων του όπου περιγράφονται οι εμπειρίες του από πρώτο χέρι, για τις συνέπειες του πολέμου στην ψυχή και το σώμα. Παρ' όλο που δεν βρέθηκε στο πεδίο της μάχης, τα ποιήματα,  συχνά υπογείως ή και άμεσα ερωτικά, διαπνέονται από μια ανησυχητική αμεσότητα, με τη σκληρότητα του ντοκουμέντου και τη θαρραλέα ευαισθησία του ποιητικού λόγου που επιμένει να αναδεικνύει την ανθρωπιά. Η δολοφονία του προέδρου Λίνκολν είναι ένα γεγονός που τον σημάδεψε, καθώς ο Λίνκολν αποτελούσε για αυτόν κάτι παραπάνω από πρότυπο, αποτελούσε την ενσάρκωση της ελεύθερης Αμερικής. Με αφορμή αυτό το γεγονός έγραψε το κορυφαίο και πολυανθολογημένο ελεγειακό ποίημα μεγάλης έκτασης, «Οταν ανθίσανε οι τελευταίες πασχαλιές στην αυλή».

Από τους «Κοιμωμένους»

Οι κοιμώμενοι είναι πολύ όμορφοι καθώς πλαγιάζουν γυμνοί,

Κυλούν πιασμένοι χέρι χέρι πάνω από ολόκληρη τη γη από την ανατολή ως τη δύση έτσι καθώς πλαγιάζουν γυμνοί,

Ο Ασιάτης και ο Αφρικανός πιασμένοι χέρι χέρι, ο Ευρωπαίος και ο Αμερικανός πιασμένοι χέρι χέρι,

Γραμματιζούμενοι και αγράμματοι πιασμένοι χέρι χέρι και άντρες και γυναίκες πιασμένοι χέρι χέρι,

Το γυμνό μπράτσο του κοριτσιού είναι ριγμένο πάνω στο γυμνό στέρνο του εραστή της, αγκαλιασμένοι σφιχτά χωρίς λαγνεία, τα χείλη του αγγίζουν τον λαιμό της,

Ο πατέρας κρατάει τον μεγάλο ή τον μικρό του γιο στην αγκαλιά του με αμέτρητη αγάπη,

Τα λευκά μαλλιά της μητέρας λάμπουν πάνω στον λευκό καρπό της κόρης της,

Η ανάσα του αγοριού είναι συγχρονισμένη με την ανάσα του άντρα, ο φίλος είναι στην αγκαλιά του φίλου,

Ο σπουδαστής φιλάει τον δάσκαλο κι ο δάσκαλος τον σπουδαστή,

ο αδικημένος δικαιώνεται,

Η κραυγή του σκλάβου είναι ίδια με του αφέντη την κραυγή, κι ο αφέντης

χαιρετίζει τον σκλάβο,

Ο εγκληματίας βγαίνει από τη φυλακή, ο τρελός βρίσκει τα λογικά του,

οι άρρωστοι ανακουφίζονται από τους πόνους,

Οι ιδρώτες και οι πυρετοί σταματούν, ο λαιμός που πονούσε έχει γιάνει,

τα πνευμόνια του φυματικού ξαναδουλεύουν, το δύστυχο

βασανισμένο μυαλό ελευθερώνεται,

Οι αρθρώσεις του ρευματικού κινούνται αβίαστα όπως παλιά,

και πιο αβίαστα από ποτέ,

Ανοίγουν οι δίοδοι, η ασφυξία σταματά, οι παράλυτοι γίνονται ευκίνητοι,

Οι πρησμένοι, οι επιληπτικοί, οι υπεραιμικοί ξυπνούν μέσα στον εαυτό τους υγιείς,

Περνούν την αναζωογόνηση της νύχτας και τη χημεία της νύχτας και ξυπνούν

Γουόλτ Γουίτμαν
Φύλλα χλόης
Μτφ. Κατερίνα και Ελένη Ηλιοπούλου
Εκδ. Κέδρος, σελ. 350
Τιμή: 25 ευρώ