Ο ιππότης – ζωγράφος που σύστησε τον «Λιονάρδο του Βίντζη»

Ενα βιβλίο που άργησε να εκδοθεί 295 χρόνια. Συγγραφέας του, ένας μανιάτης ιππότης ζακυνθινής καταγωγής που μπορεί να μη γνώριζε τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, έχει καθιερωθεί όμως σε μεγάλο βαθμό ως ο πρώτος νεοέλληνας ζωγράφος. Στις σελίδες του κρύβεται το πρώτο γνωστό θεωρητικό πόνημα περί τέχνης στα ελληνικά –αλλά και η μοναδική ώς σήμερα μετάφραση στη γλώσσα μας της πραγματείας του Λεονάρντο ντα Βίντσι περί τέχνης. Για να ολοκληρώσει τη «Βίβλο προς καλλιτέχνες», όπως θεωρεί το πόνημά του ο συγγραφέας, επιστρατεύει τα διεθνή μπεστ σέλερ της εποχής, των οποίων στον ελλαδικό χώρο η ύπαρξη αγνοούνταν. Και τυπώνεται για πρώτη φορά σε χαρτί σε έναν ογκώδη τόμο –618 σελίδων –από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας, υπό τον τίτλο «Λεονάρντο ντα Βίντσι – Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι – Αντρέα Πότσο. Διά την ζωγραφίαν. Οι πρώτες μεταφράσεις κειμένων τέχνης από τον Παναγιώτη Δοξαρά», που επιμελήθηκε και παρουσιάζει αναλυτικά ο επίκουρος καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Παναγιώτης Κ. Ιωάννου.

Γοητευτική ιστορία

Η γοητευτική ιστορία του Παναγιώτη Δοξαρά, όμως, αλλά και η ανασύνθεση του περιβάλλοντος στο οποίο πλάστηκε και δημιούργησε το ζωγραφικό και συγγραφικό του έργο μετατρέπουν τη συγκεκριμένη μελέτη σε ένα ιδιαιτέρως ενδιαφέρον αφήγημα και για τους μη ειδικούς, καθώς ο ιππότης – καλλιτέχνης πολλές φορές καταφέρνει και επισκιάζει τους διάσημους συγγραφείς, τα έργα των οποίων μεταφράζει, κι αναδεικνύεται ο ίδιος πρωταγωνιστής.

Πετυχημένος –για την ακρίβεια περιζήτητος –καλλιτέχνης, του οποίου έχουν σωθεί ελάχιστα έργα (το πρώτο του έργο, ωστόσο, ανακαλύφθηκε μόλις το 2000: ένας Εσταυρωμένος με τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών από το τέμπλο του καθολικού της Μονής Στροφάδων στη Ζάκυνθο), ο Παναγιώτης Δοξαράς (1662-1729) ήταν εκείνος που φιλοτέχνησε τις 17 ελαιογραφίες στην ουρανία (όρος που πιθανόν εισήχθη από τον ίδιο για τις διακοσμημένες οροφές εκκλησιών με ένθετους πίνακες) του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα. Τα έργα εκείνα, τα οποία ολοκληρώθηκαν το 1727, έχουν χαθεί και αντικαταστάθηκαν γύρω στο 1851-52 για άγνωστους λόγους.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του, ωστόσο, είναι ότι «δεν περιορίστηκε στην πλήρη αφομοίωση των ιταλικών ζωγραφικών τρόπων, αλλά προέβη στη διάδοση των δυτικών προτύπων και μέσα από τη μεταφορά θεμελιωδών έργων στα ελληνικά». Και για τον λόγο αυτό συνέγραψε δυο συγγράμματα: τα «Τέχνη Ζωγραφίας» (1720, 1724) και «Περί Ζωγραφίας» (1726). Επί της ουσίας μεταφράζει κείμενα πρακτικού και θεωρητικού χαρακτήρα των δύο ακρογωνιαίων κειμένων για την ιστορία της ιταλικής τέχνης στην περίοδο της Αναγέννησης: τις πραγματείες περί ζωγραφικής του Λεονάρντο ντα Βίντσι και του Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι, οι οποίες προέρχονται από μια ιταλόγλωσση εικονογραφημένη έκδοση που κυκλοφόρησε στο Παρίσι το 1651, μαζί –μεταξύ άλλων –με μια ενότητα με οδηγίες περί τοιχογραφίας (1700) και έναν ονομαστικό κατάλογο ζωγράφων από βιβλίο του 1719.

Στόχος του Παναγιώτη Δοξαρά ήταν «η διάδοση στο ελληνόφωνο κοινό κι ιδιαιτέρως στους καλλιτέχνες βασικών αρχών της ζωγραφικής και μάλιστα με αξιώσεις πληρότητας» καθώς, όπως γράφει, «η βίβλος αυτή περιέχει πάντα τα της εικονογραφικής τέχνης».

Το έργο του «Τέχνη Ζωγραφίας», το οποίο μελετά η παρούσα έκδοση, έχει σωθεί σε δύο απόγραφα. Το ένα, που βρίσκεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, είναι έργο ενός ανορθόγραφου γραφέα σε βαθμό που ορισμένα σημεία γίνονται δύσκολα κατανοητά, διακοσμείται με 57 σχέδια και δίνει την εντύπωση του ημιτελούς. Παρά τα όποια προβλήματα του χειρογράφου, ωστόσο, έναν αιώνα σχεδόν αργότερα ο έφορος της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης χαρακτήρισε το έργο ως «μια μεγάλη εγκυκλοπαίδεια ζωγραφικής συντεθειμένη από τα καλύτερα έργα του είδους τής εποχής προορισμένη για τους σύγχρονους του Δοξαρά Ελληνες».

Το δεύτερο σώζεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη και πρόκειται για έναν κώδικα 193 φύλλων διαστάσεων 29×22 εκ. Επιμελημένο, με λίγα λάθη αβλεψίας, γραφή στρωτή και χωρίς κενά, είναι σαφές ότι έχει υποστεί φιλολογική επιμέλεια κι είναι ένα βήμα πριν πάρει τον δρόμο για το τυπογραφείο της Βενετίας. Κι είναι αυτό που εξετάζεται στην παρούσα έκδοση.