Το MOMAs που δεν έγινε

Κάθε χρόνο μεταξύ 1992 και 1996 πραγματοποιούνταν στη Σύρο μια έκθεση σε ένα γιαπί στα Λαζαρέτα, στην άκρη του λιμανιού της Ερμούπολης. Οσο ταπεινό κι αν ακούγεται, την τοποθεσία εκείνη είχε επιλέξει ο καλλιτέχνης Μάρτιν Κίπενμπεργκερ για το MOMAS, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Σύρου (Museum of Modern Art Syros), καλώντας διεθνείς καλλιτέχνες να παραγάγουν μαζί του το περιεχόμενο του μουσείου. Εξήγησε μάλιστα την ιδέα του στον Δήμο Ερμούπολης και πρότεινε τον προορισμένο αρχικά για σφαγείο του νησιού ως χώρο που θα έδινε την ευκαιρία να αναδειχθεί μια εξαιρετική περιοχή σύγχρονου πολιτισμού.

Ο θάνατος του ανατρεπτικού ταλαντούχου καλλιτέχνη από κίρρωση του ήπατος το 1997 άφησε μετέωρο τον τσιμεντένιο σκελετό του MOMAS. Από τον σχεδιασμό έμειναν μόνο κάποιες φωτογραφίες των συνευρισκομένων οραματιστών μπροστά στο παράξενο «κτίσμα», καθώς και οι πινακίδες με την ένδειξη που ο Κίπενμπεργκερ είχε τοποθετήσει σε διάφορα σημεία του νησιού. Καθώς η αξία των έργων του ζωγράφου σήμερα έχει αγγίξει τη στρατόσφαιρα (οι πίνακές του στις δημοπρασίες σύγχρονων έργων τέχνης είναι οι πιο ακριβοί μαζί με εκείνους του Γκέρχαρντ Ρίχτερ) το τρέχον τεύχος του περιοδικού τέχνης «Mousse» στο ειδικό του ένθετο «Ο καλλιτέχνης ως επιμελητής» υπενθυμίζει την ιστορία του MOMAS και της παρέας καλλιτεχνών που πέρασαν εκείνη την εποχή από το συριανό ορμητήριο του Κίπενμπεργκερ, στο κτήμα Κανέ στα Χρούσα. Εκεί, μέσα στην κατάφυτη έκταση του γερμανού φίλου του Μισέλ Βίρτλερ και της συριανής συζύγου του και ζωγράφου Κατερίνας Βίρτλερ, ο Κίπενμπεργκερ έστησε το εργαστήριό του παράγοντας όλα τα έργα των εκθέσεών του για τον Καναδά, τη Νέα Υόρκη και την Documenta X.

ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ. Το νοητό μουσείο μοντέρνας τέχνης στάθηκε το έναυσμα για να κατακλύσουν το νησί καλλιτέχνες που αποδέχτηκαν την πρόσκληση του γερμανού καλλιτέχνη να δημιουργήσουν έργα για το MOMAS με υλικά από τη γύρω περιοχή. Στην παρέα μπαίνει και η νεαρή τότε καλλιτέχνις Μαρία Παπαδημητρίου που μαθαίνει να παρατηρεί δίπλα του τον κόσμο με χιούμορ και λοξή ματιά: «Ηταν χειμώνας και περπατούσαμε χαμένοι στα στενά της Ανω Σύρου, ψάχνοντας κάτι να φάμε. Σταθήκαμε έξω από μία ταβέρνα επειδή ο Μάρτιν κοίταζε επίμονα την πρόσοψή της. Είχε εντυπωσιαστεί από το πώς οι σωλήνες της σόμπας έβγαιναν και τύλιγαν περιμετρικά τη σκεπή του μαγαζιού. Μπήκαμε μέσα και καθήσαμε έως το πρωί καθώς εκείνος ενθουσιάστηκε από τους θαμώνες ρεμπέτες, τη μουσική και τα τραγούδια τους. Οσο για εκείνο το μπουρί της σόμπας πρωταγωνίστησε αργότερα σε γλυπτό του που τοποθέτησε στο Μίνστερ», λέει για τον εξωστρεφή καλλιτέχνη που πέρασε από τη Σύρο.

Ταυτόχρονα στο κτήμα Κανέ ο Κίπενμπεργκερ δούλευε την ιδέα του για το παγκόσμιο δίκτυο σταθμών μετρό (Metro-Net). Πρώτη εγκατάσταση είναι η είσοδος του σταθμού μετρό που δημιουργεί μέσα στο κτήμα Κανέ: μία στέρνα με κλιμακοστάσιο (που δεν οδηγεί πουθενά). Ακολουθούν σταθμοί στο Ντόσον του Καναδά, στη Λειψία, στο Τόκιο, στο Μίνστερ, στο Κάσελ της Ντοκουμέντα (δεν πρόλαβε τα εγκαίνια της διοργάνωσης). Σκοπός του ήταν να καταγραφεί ένα ειρωνικό σχόλιο για την εξάπλωση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης. Ή, όπως εξηγεί ο ιταλός αρχιτέκτονας Τζόρτζιο Νικολίνι, μέλος εκείνης της παρέας και επισκέπτης της Σύρου έως σήμερα: «Το κτίσμα στα Λαζαρέτα που ο Μάρτιν οικειοποιήθηκε και το μετέτρεψε σε MOMAS λειτουργεί ως ανευρεθείς χώρος κατά αναλογία του σουρεαλιστικού «ανευρεθέντος αντικειμένου» (objet trouvé) του Μαρσέλ Ντισάν. Το σώμα της δουλειάς του Κίπενμπεργκερ στη Σύρο βγήκε από τυχαία στιγμιότυπα, από παραδοξολογήματα της καθημερινότητάς του στο νησί, από τα ερεθίσματα που του έδινε η αυθόρμητη επινοητικότητα των λαϊκών ανθρώπων. Μήτρα αναφοράς στις παράξενες γλυπτικές και αρχιτεκτονικές κατασκευές του είναι αυτές οι συναντήσεις του με τους ανθρώπους, τα υλικά του τόπου, οι στιγμές του εκεί τις οποίες απολάμβανε με ένα ευλαβικό προσωπικό του τελετουργικό. Σαν το πιάτο μακαρόνια με κιμά που έτρωγε τα μεσημέρια του καλοκαιριού στην τελευταία ταβέρνα της παραλίας της Βάρης».