Το σχήμα του βιβλίου και η πλούσια εικονογράφηση μπορεί να δημιουργήσουν την εσφαλμένη εντύπωση ότι πρόκειται για λεύκωμα. Δεν είναι αλήθεια. Είναι ένα βιβλίο που πραγματικά απαιτεί την προσοχή του αναγνώστη και τον καλεί να συνομιλήσουν. Η πρωτοτυπία των προσεγγίσεων, η ανήσυχη ματιά που διακρίνει πολλές από αυτές, η ασυνήθιστη οπτική προσφέρουν ικανά ερεθίσματα προβληματισμού. Οι αριστουργηματικές φωτογραφίες του βιβλίου προσφέρουν αισθητική απόλαυση, ταυτόχρονα όμως ανοίγουν ένα παράθυρο στη γνώση και στην Ιστορία, και επιτρέπουν στον αναγνώστη να ακολουθήσει το δικό του μονοπάτι σκέψης ανάλογα με τις δικές του ετοιμότητες και ευαισθησίες.

Το αποτύπωμα του χρόνου στον τόπο είναι η μία όψη του πράγματος. Ο αγώνας του ανθρώπου να δαμάσει τη φύση και να της επιβληθεί, να αφήσει εκείνος τη δική του ανεξίτηλη σφραγίδα στο τοπίο, μια δεύτερη. Η γεωγραφία και η Ιστορία αποτελούν σταθερές παραμέτρους των φωτογραφικών αποτυπώσεων του τόμου, δίνουν όμως και τη δυνατότητα θέασης μέσα από διαφορετικό κάθε φορά πρίσμα, συγκλίνοντας ή αποκλίνοντας προς όσα γράφει ο συγγραφέας του κειμένου που τις συνοδεύει.

Ο Δημήτρης Δημητρολόπουλος είναι ιστορικός στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών

ΕΛΕΥΣΙΝΑ

Η απαξίωσητου χώρου

Η αεροφωτογραφία της Ελευσίνας (σελ. 180-181) αποτυπώνει τη σχέση θάλασσας και βιομηχανίας, τη γειτνίαση των βιομηχανικών και των λιμενικών εγκαταστάσεων, τους οδικούς άξονες και τον συνωστισμό πλοίων στον κόλπο της Ελευσίνας, τη συνύπαρξη εμπορικών – βιομηχανικών δραστηριοτήτων με τις κατοικίες, τις νησίδες πρασίνου που αναγκάστηκαν να ανασυστήσουν οι σύγχρονες βιομηχανίες, τη δύσκολη συμβίωση του αρχαίου κόσμου με τον σύγχρονο. «Δεν είναι η θέα των υψικαμίνων που καταθλίβει τον σύγχρονο επισκέπτη της Ελευσίνας», σημειώνει η καθηγήτρια Οικονομικής Ιστορίας Χριστίνα Αγριαντώνη, «είναι η αφροντισιά, η απερίγραπτη ακαταστασία και ακαλαισθησία του οικισμένου χώρου, μια απαξίωση που νιώθει κανείς να απευθύνεται στον χώρο και τον κόσμο της παραγωγής».

Η αεροφωτογραφία ενός τμήματος της Αντιπάρου (σελ. 220-221) που έχει μετατραπεί σε παραθεριστική ζώνη παρουσιάζει ανάγλυφα τη ριζική αλλαγή του τοπίου που έχει επιφέρει η οικοπεδοποίηση, τη διάνοιξη δρόμων που τραυματίζουν το φυσικό τοπίο, τον σχηματισμό οικοπέδων που το κατατέμνουν και την οικοδόμηση διάσπαρτων, δυσανάλογα ογκωδών, πολυτελών κατοικιών, που αποτυπώνουν το μέγεθος της κρατικής ανευθυνότητας και της ιδιωτικής ματαιοδοξίας. Ταυτόχρονα, όμως, αν φανταστεί κανείς τη φωτογραφία χωρίς τις πρόσφατες αυτές «προσθήκες», έχει μια διαυγή εικόνα ενός παραδοσιακού νησιωτικού βοσκοτόπου, χαρακτηριστικού των νησιών των Κυκλάδων έως τα μέσα του 20ού αιώνα. Κατά την Αννα Φαρούπου, «η αξιοποίηση των ασαφών πολεοδομικών διατάξεων, οι αλληλοεπικαλύψεις της νομοθεσίας, η παντελής έλλειψη ελέγχου από τις πολεοδομικές αρχές και η σιωπηρή συναίνεση των τοπικών Αρχών συγκροτούν το πλέγμα των κοινωνικών διαδικασιών παραγωγής του τοπίου, γνωστών σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων».

ΗΛΙΟΥΠΟΛΗ

Η «γεωμετρική» επίθεση στον Υμηττό

Η αεροφωτογραφία της Ηλιούπολης (σελ. 168-169) αποδίδει τον πολεοδομικό σχεδιασμό της περιοχής από τον Μεσοπόλεμο, τη γεωμετρία των ρυμοτομικών επιλογών, τον τύπο των κατοικιών που επικράτησε. Ταυτόχρονα όμως αναδεικνύει την επίθεση του οικισμένου χώρου στο βουνό του Υμηττού. Η Ντίνα Βαΐου επισημαίνει πάντως ότι οι διατάξεις του αρχικού σχεδίου λειτούργησαν τελικά ως αστικός συντελεστής υπέρ της ποιότητας των συνθηκών κατοικίας σε τούτον τον οικισμό.

Ο γεωγράφος εντέλει λειτουργεί ως ντετέκτιβ που μελετά το τοπίο, παρατηρεί στο προλογικό σημείωμα του τόμου ο γάλλος γεωγράφος και πρωτοπόρος μελετητής του ελληνικού χώρου Μισέλ Σεβινιόν. Η εικόνα του χώρου, η πρώτη εντύπωση, η επάνοδος ξανά και ξανά στην αποτυπωμένη εικόνα επιτρέπουν να ανακαλύψει όσα δεν μπορούν να αποδώσουν ο γραπτός λόγος και η προφορική περιγραφή. Το βιβλίο αντλεί το υλικό του από την έρευνα «Το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμικό τοπίο: Ενας αεροφωτογραφικός άτλαντας», η οποία διενεργήθηκε στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου με χρηματοδότηση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ι. Λάτσης. Ολη η έρευνα είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα www. greekscapes.gr.