Τι είναι, τέλος πάντων, η ελευθερία;

Το βιβλίο του Τζόναθαν Φράνζεν «Ελευθερία» κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ πέρυσι το καλοκαίρι και λίγο αργότερα και στην Ελλάδα. Μετά τη δημόσια παραδοχή του προέδρου Ομπάμα ότι το διάβασε στις διακοπές του και ενθουσιάστηκε και με τη σύμφωνη γνώμη των κριτικών, το νέο βιβλίο του Φράνζεν ανακηρύχθηκε ως το πρώτο μεγάλο βορειοαμερικανικό μυθιστόρημα του 21ου αιώνα που μιλά για το ποιοι είμαστε, για τα πιο βαθιά κρυμμένα συναισθήματά μας και για την ελευθερία – μια έννοια τόσο πραγματική όσο και απειλούμενη. Αυτές τις ημέρες το βιβλίο κυκλοφορεί, μεταξύ άλλων, στα γαλλικά και στα ισπανικά και η υποδοχή είναι εξίσου ενθουσιώδης. Εξώφυλλο στο περιοδικό της «El Pais» με τίτλο «Αυτός ο άνθρωπος είναι ένας επαναστάτης της λογοτεχνίας», πρωτοσέλιδο στη «Liberation» με τίτλο «Ηταν κάποτε η Αμερική», σελίδες επί σελίδων και φωτογραφίες επί φωτογραφιών σε έντυπα σε όλο τον κόσμο – είναι λες και όλοι προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν το αίνιγμα του Φράνζεν και του γιατί το βιβλίο του εκφράζει τόσο πολύ τον σύγχρονο πολίτη του κόσμου.

Η «Ελευθερία», που ξεπερνά τις 600 σελίδες και έγινε εκδοτικό φαινόμενο όπου και αν κυκλοφόρησε, μπορεί να περιγράφει, κατά την προσφιλή συνήθεια πολλών μεγάλων συγγραφέων, τη saga μιας οικογένειας και να παραμένει ταυτόχρονα μια βαθιά προσωπική ιστορία, όμως κρατά στα έγκατά της όλα όσα συνέβησαν τα εννέα χρόνια στα οποία την έγραφε ο 52χρονος Φράνζεν: την εποχή μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, τα χρόνια του Μπους και του πολέμου στο Ιράκ, τα χρόνια κατά τα οποία οι λέξεις «Αμερική», «πατριωτισμός» και «ελευθερία» βρίσκονταν στο στόμα όλων των Αμερικανών και ιδιαίτερα των πολιτικών. «Ενας από τους λόγους που επέλεξα αυτό τον τίτλο» εξηγεί ο Φράνζεν «είναι η πρόθεσή μου να ανακτήσω αυτή την ωραία λέξη από τα χέρια των ηλιθίων και να την επιστρέψω και πάλι στα χέρια εκείνων που μπορούν να εκτιμήσουν την πολυπλοκότητα και την ομορφιά της».

Η διεθνής επιτυχία του βιβλίου, ανεξαρτήτως γλώσσας και πολιτικών συστημάτων, είναι ενδεικτική της εποχής μας: όλοι αναρωτιόμαστε τι είναι, τέλος πάντων, η ελευθερία, τα ερωτήματα των ηρώων του Φράνζεν απηχούν τις δικές μας αγωνίες. Οι Μπέργκλαντ, μέσα σε ένα φαινομενικά ευτυχισμένο σπίτι, πιστεύουν ότι θα αλλάξουν τον κόσμο και ένας-ένας με τον τρόπο του συνειδητοποιούν ότι ο κόσμος άλλαξε εκείνους. Αναρωτιούνται σε αυτά τα είκοσι χρόνια που διανύουν μέσα από τις 600 σελίδες του βιβλίου αν πρόκειται να πεθάνουν χωρίς να έχουν ζήσει πραγματικά. Πόσο ελεύθεροι είναι και είμαστε μέσα στα δεσμά που επιλέγει ο καθένας μας; Η ελευθερία – υλική, σεξουαλική, πολιτική, συναισθηματική – περνά μέσα από τις ψευδαισθήσεις μας και τελικά καταλήγει να ακούγεται ειρωνική. Η «Ελευθερία» είναι μια περίπλοκη εξερεύνηση στις ζωές ανθρώπων των οποίων κοινό πρόβλημα – όπως συνέβη και με το προηγούμενο μυθιστόρημα του Φράνζεν τις «Διορθώσεις», που πούλησε 2,85 εκατομμύρια αντίτυπα σε όλο τον κόσμο – είναι η αιώνια σύγκρουση μεταξύ αυτού που θέλουν οι ίδιοι και αυτού που επιθυμούν οι άλλοι από εκείνους. Οπως λέει ένας από τους ήρωες: «Νομίζω ότι ακόμα δεν έχουμε μάθει να ζούμε». Πώς να ζήσουμε, λοιπόν; Η «Ελευθερία» ως μυθιστόρημα και ως έννοια προσπαθεί να απαντήσει σε αυτό το καίριο ερώτημα.

Σχέσεις γονιών και παιδιών μπερδεμένες, έρωτες τόσο χαοτικοί σήμερα όσο και παλαιότερα, χωρισμοί που τρέφουν τον εθισμό από τον άλλον, ιδεολογικές διαφορές – κανείς δεν είναι λιγότερο ελεύθερος από τον διπλανό του. Συγκρούσεις γενεών, τάξεων, φύλων και αξιών – ψευδαισθήσεις μιας ελευθερίας που αναζητείται διαρκώς. Δεν είναι περίεργο, σε μια εποχή που όλα καταρρέουν χωρίς να υπάρχουν στον ορίζοντα νέες, δυναμικές προτάσεις, να αναδεικνύεται μέσω ενός μυθιστορήματος και της διεθνούς επιτυχίας του το πόσο, τελικά, έχουμε καταλήξει όλοι στα ίδια ερωτήματα (που νομίζαμε ότι έχουν απαντηθεί); «Γράφω», λέει ο Φράνζεν, «για ένα μικρό κομμάτι της ανθρωπότητας που δεν ικανοποιείται από τους περισπασμούς που προσφέρονται».

Στη βιβλιοθήκη του Φράνζεν, στη Σάντα Κρουζ της Καλιφόρνιας, όπου περνά το καλοκαίρι – τον υπόλοιπο χρόνο ζει στο Μανχάταν -, ξεχωρίζει κανείς βιβλία του Τζον Απντάικ, του Ντον Ντελίλο, του Φίλιπ Ροθ, των Τιτάνων της αμερικανικής λογοτεχνίας, της γενιάς που προηγείται των νεότερων όπως ο Φράνζεν, οι οποίοι επίσης είχαν αναζητήσει με πολλούς τρόπους μέσα από τα γραπτά τους την ελευθερία και τους τρόπους κατάκτησής της. Οπως και σε πολλά από τα δικά τους έργα, ο Φράνζεν δεν κεντράρει σε κάποιες υποκουλτούρες ή μικρά περιστατικά, τάση που έγινε της μόδας τις τελευταίες δεκαετίες. Ο Φράνζεν δεν ασχολείται με τον μικρόκοσμο, ασχολείται με τον κόσμο και το πώς ζούμε, δρούμε, αντιδρούμε μέσα σε αυτόν, σήμερα. Πώς διεκδικούμε ή όχι την όποια ελευθερία μας. Και πώς καθρεφτίζουμε τα βάθη του εαυτού μας – εκεί όπου κάθε «ελευθερία» είναι διαφορετική και προσδιορίζεται από αναρίθμητους παράγοντες.