«H κατάρα των πόρων»

Υπάρχει ένα παράξενο φαινόμενο, το οποίο οι οικονομολόγοι ονομάζουν «η κατάρα

των πόρων» επειδή οι χώρες με πλούσιους φυσικούς πόρους αποδίδουν – κατά μέσον

όρο – χειρότερα όσον αφορά την ανάπτυξη της οικονομίας τους σε σύγκριση με

χώρες που δεν διαθέτουν τέτοιους πόρους. Επίσης, ορισμένες χώρες με πλούσιους

φυσικούς πόρους αποδίδουν πολύ καλύτερα από άλλες χώρες που κατέχουν

αντίστοιχο πλούτο. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Πριν από τριάντα χρόνια, η Ινδονησία και η Νιγηρία – που και οι δύο εξαρτώνται

από το πετρέλαιο – είχαν συγκρίσιμα κατά κεφαλήν εισοδήματα. Σήμερα, το κατά

κεφαλήν εισόδημα της Ινδονησίας είναι τέσσερις φορές μεγαλύτερο από αυτό της

Νιγηρίας. Στην πραγματικότητα, το κατά κεφαλήν εισόδημα της Νιγηρίας (όπως

μετριέται με βάση σταθερές τιμές δολαρίου του 1995), έχει μειωθεί. Το ίδιο

συμβαίνει στη Σιέρα Λεόνε και την Μποτσουάνα. Και οι δύο είναι χώρες πλούσιες

σε διαμάντια. Κι όμως, η Μποτσουάνα είχε μέση ετήσια ανάπτυξη 8,7% τα

τελευταία τριάντα χρόνια, ενώ η Σιέρα Λεόνε έχει βυθιστεί στον εφιάλτη της

εμφύλιας σύγκρουσης. Οι αποτυχίες της πλούσιας σε πετρέλαιο Μέσης Ανατολής

είναι μνημειώδεις.

Τρεις λόγοι

Οι οικονομολόγοι λένε ότι υπάρχουν τρεις λόγοι για την κακή οικονομική απόδοση

κάποιων χωρών με πλούσιους φυσικούς πόρους:

Πρώτον, η προοπτική του πλούτου κάνει πολλούς αξιωματούχους να προσπαθούν να

βάλουν στην τσέπη μεγαλύτερο μερίδιο από την πίτα αυτού του πλούτου και όχι να

αυξήσουν την ίδια την πίτα. Συχνά το αποτέλεσμα της λεηλασίας αυτής είναι ο

πόλεμος. Σε άλλες περιπτώσεις, οι αξιωματούχοι απλώς προσπαθούν να

εκμεταλλευθούν αυτόν τον πλούτο, υποκινούμενοι και από ξένους. Είναι λιγότερο

δαπανηρό κάποιος να δωροδοκήσει μια κυβέρνηση, ώστε να του προσφέρει τους

φυσικούς της πόρους σε τιμές χαμηλότερες από εκείνες της αγοράς, παρά να

επενδύσει στην ανάπτυξη της βιομηχανίας. Έτσι, δεν είναι παράξενο που μερικές

εταιρείες ενδίδουν στον πειρασμό.

Δεύτερον, οι τιμές των φυσικών πόρων είναι ευμετάβλητες και είναι δύσκολο να

διαχειριστεί κανείς αυτές τις διακυμάνσεις. Οι δανειστές δίνουν χρήματα όταν

όλα πάνε καλά, αλλά ζητούν πίσω τα χρήματά τους όταν οι τιμές της ενέργειας –

για παράδειγμα – βυθίζονται (όπως λέει και το παλιό ρητό, οι τράπεζες θέλουν

να δανείζουν μόνο όσους δεν χρειάζονται τα χρήματα). Έτσι, η οικονομική

δραστηριότητα είναι πιο ευμετάβλητη από τις τιμές των εμπορευμάτων και τα

κέρδη των καλών περιόδων εξανεμίζονται στις κακές που ακολουθούν.

Τρίτον, το πετρέλαιο και άλλοι φυσικοί πόροι, ενώ μπορεί να είναι πηγές

πλούτου, δεν δημιουργούν από μόνοι τους δουλειές και, δυστυχώς, συχνά

επηρεάζουν αρνητικά άλλους τομείς της οικονομίας. Για παράδειγμα, οι εισροές

χρημάτων λόγω του πετρελαίου συχνά προκαλούν συναλλαγματική ανατίμηση – ένα

φαινόμενο που ονομάζεται «ολλανδική ασθένεια».

H Ολλανδία, μετά την ανακάλυψη πετρελαίου και φυσικού αερίου στη Βόρεια

Θάλασσα, βρέθηκε αντιμέτωπη με αυξανόμενη ανεργία και υψηλά ποσοστά

ανικανότητας εργατικού δυναμικού. Πολλοί από όσους δεν μπορούσαν να βρουν

δουλειές, ανακάλυψαν ότι τους συνέφερε περισσότερο να λαμβάνουν τις παροχές

λόγω ανικανότητας, παρά τα επιδόματα ανεργίας. Όταν η ισοτιμία αυξάνεται λόγω

της αύξησης των πόρων, οι χώρες δεν μπορούν να εξάγουν βιομηχανικά ή γεωργικά

προϊόντα και οι εγχώριοι παραγωγοί δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τα εισαγόμενα.

Δίκαιη μοιρασιά

Έτσι, πολλές φορές οι φυσικοί πόροι δημιουργούν πλούσιες χώρες με φτωχούς

ανθρώπους. Τα δύο τρίτα των κατοίκων της Βενεζουέλας, της λατινοαμερικανικής

χώρας με τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου, ζουν στη φτώχεια. Δεν είναι

παράξενο, λοιπόν, που απαιτούν από το ένα τρίτο της χώρας που κατέχει τον

πλούτο, να τον μοιραστεί μαζί τους. Ευτυχώς, αναγνωρίζοντας το πρόβλημα μάθαμε

πολλά για το πώς να το αντιμετωπίζουμε. Οι δημοκρατικές και διαφανείς

διαδικασίες – όπως αυτές της Μποτσουάνας – πιθανότατα θα εξασφαλίσουν ότι οι

καρποί του πλούτου μιας χώρας μοιράζονται δίκαια. Ξέρουμε επίσης ότι η

συγκέντρωση κεφαλαίων για τη σταθεροποίηση της οικονομίας – όταν οι τιμές

είναι υψηλές – μπορεί να βοηθήσει στη μείωση της οικονομικής διακύμανσης που

σχετίζεται με τις τιμές των φυσικών πόρων.

Δύσκολη υπόθεση

H «ολλανδική ασθένεια», όμως, είναι μια από τις πιο δύσκολα να αντιμετωπιστούν

συνέπειες του πλούτου που προέρχεται από το πετρέλαιο και τους φυσικούς

πόρους, τουλάχιστον στις φτωχές χώρες. Θεωρητικά είναι εύκολο να αποφευχθεί η

συναλλαγματική ανατίμηση: μπορεί κανείς να φυλάξει το συνάλλαγμα που

κερδίζεται, ας πούμε από τις πωλήσεις πετρελαίου, έξω από τη χώρα. Να

επενδύσει τα χρήματα στις ΗΠΑ ή στην Ευρώπη. Να τα φέρνει στη χώρα σταδιακά.

Όμως, στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες μια τέτοια πολιτική

αντιμετωπίζεται σαν να χρησιμοποιούνται τα χρήματα από το πετρέλαιο για να

βοηθηθεί μια ξένη οικονομία.

Μερικές χώρες, όπως η Νιγηρία, προσπαθούν να μάθουν από τα παθήματα αυτά. H

Νιγηρία έχει προτείνει τη δημιουργία κεφαλαίων για τη σταθεροποίηση της

οικονομίας και στο μέλλον θα πουλάει τους φυσικούς της πόρους με διαφανείς

διαδικασίες. Ακόμη πιο σημαντικό είναι πως οι Νιγηριανοί λαμβάνουν μέτρα για

να εξασφαλίσουν ότι οι καρποί της προσπάθειας αυτής θα επενδυθούν, και έτσι,

καθώς οι φυσικοί πόροι της χώρας θα εξαντλούνται, ο πραγματικός της πλούτος –

και το ανθρώπινο κεφάλαιο – θα αυξάνεται.

Μπορούν να βοηθήσουν

Οι δυτικές κυβερνήσεις μπορούν να βοηθήσουν με κάποιες λογικές μεταρρυθμίσεις.

Οι μυστικοί τραπεζικοί λογαριασμοί δεν υποστηρίζουν μόνο την τρομοκρατία, αλλά

και εντείνουν τη διαφθορά που υπονομεύει την ανάπτυξη. H διαφάνεια στις

αναπτυσσόμενες χώρες θα ενισχυόταν μόνον αν οι νόμιμες πληρωμές μπορούσαν να

εκπίπτουν από τη φορολογία. Οι βίαιες συγκρούσεις τροφοδοτούνται από μαζικές

πωλήσεις όπλων από δυτικές κυβερνήσεις σε αναπτυσσόμενες χώρες. Αυτό πρέπει να

σταματήσει. Λείπει, όμως, η πολιτική βούληση.

Project Syndicate, August 2004

O Joseph Stiglitz είναι νομπελίστας Οικονομίας 2001, Καθηγητής

Οικονομικών του αμερικανικού Πανεπιστημίου Κολούμπια, μέλος της Επιτροπής των

Κοινωνικών Επιπτώσεων από την Παγκοσμιοποίηση

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ