Ο Έλληνας «γεωγράφος» του ηλιακού συστήματος

«Γεωλογία λοιπόν, ε; Μάλιστα. Πολύ καλά θα κάνεις… Ξέρεις, η Γεωλογία είναι

μια καταπληκτική επιστήμη και να δεις που σε λίγα χρόνια οι αστρονόμοι θα

πρέπει να έχουν γνώσεις Γεωλογίας, για να ερμηνεύουν τα όσα βλέπουν στους

πλανήτες».

Τα λόγια αυτά έλεγε ο παγκοσμίου φήμης αστρονόμος Ιωάννης Φωκάς στον γιο του

Ερρίκο το 1960. Ο Ερρίκος εκείνη την εποχή δεν ήθελε να ακούει άλλο για

Αστρονομία. Είχε «μπουχτίσει» να βλέπει τον πατέρα του να ξημεροβραδιάζεται

πίσω από τα τηλεσκόπια. Να στέκεται με άλλους ξένους συναδέλφους του πάνω από

αμέτρητες φωτογραφίες και σκίτσα πλανητών και να εξηγεί επί ώρες τα

αποτελέσματα μετρήσεων και παρατηρήσεων. Και παρά το γεγονός ότι ως νεαρός

φοιτητής στη Γαλλία ο Ερρίκος είχε δουλέψει λίγο καιρό στο περίφημο

Αστεροσκοπείο της Μεντόν, αποφάσισε να μην ακολουθήσει τον κλάδο του πατέρα

του.

«Το να άφηνες τον Φωκά χωρίς τηλεσκόπιο, ήταν σαν να στερούσες το πιάνο από

τον Σοπέν» έγραφε, μετά τον θάνατο του Έλληνα αστρονόμου, ένας από τους

μεγαλύτερους Γάλλους πλανητολόγους, ο Αντουίν Ντολφίς.

Ο Ερρίκος Φωκάς έγινε διδάκτωρ Γεωλογίας και σήμερα είναι διευθυντής

Υποστήριξης Ερευνητικών Προγραμμάτων στη Γενική Γραμματεία Έρευνας και

Τεχνολογίας. Ο πατέρας του πέθανε σε ηλικία 60 χρόνων, τον Ιανουάριο του 1969,

όταν ο ίδιος ήταν 24 χρόνων. «Λίγους μήνες μετά τον θάνατό του ο άνθρωπος

πάτησε για πρώτη φορά στο Φεγγάρι. Λυπήθηκα πάρα πολύ που δεν έζησε για να δει

αυτήν τη στιγμή», λέει στα «ΝΕΑ» ο κ. Ερρίκος Φωκάς.

Ο Ιωάννης Φωκάς ήξερε ότι ήταν θέμα χρόνου να πάει ο άνθρωπος στο Φεγγάρι.

«Και πίστευε ακόμη ότι σύντομα θα πήγαιναν διαστημόπλοια κοντά στον Άρη, για

να τον φωτογραφίσουν». Όπως και συνέβη το 1974 με τα Mariner. Ο ίδιος βέβαια

είχε φροντίσει να παρουσιάσει νωρίτερα, στη διεθνή αστρονομική κοινότητα,

λεπτομερείς χάρτες του Άρη και άλλων πλανητών του ηλιακού μας συστήματος. Στις

αρχές της δεκαετίας του 1960 ήταν ο πρώτος που παρατήρησε από το αστεροσκοπείο

στην Πεντέλη τη φωτεινή κηλίδα στην ατμόσφαιρα του Κρόνου. Την ίδια κηλίδα

παρατήρησε και το 1994 το διαστημικό τηλεσκόπιο Χαμπλ.

Ο Ιωάννης Φωκάς δεν ήταν ένας τυχαίος άνθρωπος. Ούτε η διεθνής

αστρονομική κοινότητα έδωσε τυχαία το όνομά του σε δύο κρατήρες. Έναν στον Άρη

με διάμετρο 75 χιλιομέτρα και σε έναν άλλο στην αθέατη πλευρά της Σελήνης.

«Ήταν ένας ιδιαίτερα προικισμένος επιστήμονας, που έκανε σημαντικότατες

παρατηρήσεις των πλανητών του ηλιακού μας συστήματος», λέει στα «ΝΕΑ» ο

ομότιμος καθηγητής Αστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Σωτήριος

Σβολόπουλος. «Μάλιστα, ο χάρτης του Άρεως που έφτιαξε, γνώρισε μεγάλη αποδοχή

από την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Και δεν ήταν μόνο ο Άρης που είχε

πάθος να παρατηρεί. Ήταν ο Δίας, η Αφροδίτη, ο Κρόνος. Ένα βράδυ, θυμάμαι, μου

είχε δείξει και τον Ερμή, που δεν είναι εύκολο να τον παρατηρήσει κανείς

εξαιτίας τού ότι βρίσκεται κοντά στον Ήλιο».

Ο Ιωάννης Φωκάς δούλεψε στο Αστεροσκοπείο Αθηνών μέχρι το 1964, οπότε για

διάφορους λόγους αναγκάστηκε να υποβάλει την παραίτησή του και να πάει στη

Γαλλία. Εκεί, στο αστεροσκοπείο της Μεντόν, θα διηύθυνε το «Κέντρο Συλλογής

Πλανητικών Παρατηρήσεων» της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης. «Ο πατέρας μου»,

λέει ο κ. Ερρίκος Φωκάς, «πίστευε ότι για να έχουν καλά αποτελέσματα οι

παρατηρήσεις, θα έπρεπε να γίνονταν ταυτόχρονα από διάφορα αστεροσκοπεία σε

όλο τον κόσμο. Και αυτό το Κέντρο Πλανητικών Παρατηρήσεων ήθελε κάποια στιγμή

να το φέρει στην Ελλάδα. Τον θυμάμαι στη Γαλλία, όπου έμενα για τις σπουδές

μου, να μιλάει στο τηλέφωνο και γύρω του να βουίζουν τα τέλεξ, να

μπαινοβγαίνει κόσμος, να φέρνουν και να παίρνουν φωτογραφίες, χάρτες και

διαγράμματα. Και πάντα να συντονίζει όλους τους επιστήμονες απευθυνόμενος στη

γλώσσα του καθενός. Μιλούσε πέντε γλώσσες».

Ο Νίκος Ματσόπουλος από το Αστεροσκοπείο Αθηνών, που διατηρεί ένα

πλουσιότατο αρχείο για την ιστορία της Αστρονομίας στη σύγχρονη Ελλάδα, λέει

στα «ΝΕΑ» πως μία από τις καλύτερες στιγμές του Φωκά, και φυσικά της επιστήμης

της Αστρονομίας, ήταν το 1954, όταν παρατήρησε την αντίθεση του Άρη.

«Βρισκόταν σε ένα από τα σημαντικότερα αστεροσκοπεία του κόσμου, το γαλλικό

Πικ ντε Μιντί, στα Πυρηναία Όρη. Οι εγκαταστάσεις του ήταν σε υψόμετρο 3.000

και το τηλεσκόπιό του είχε διάμετρο 60 εκατοστών. Κατάφερε να πάρει την άδεια

να παρατηρήσει τον Άρη και τα αποτελέσματα της δουλειάς του τον καθιέρωσαν

διεθνώς στην πλανητική παρατήρηση».

Δεν είχε καν πάρει το πτυχίο του!

Και να φανταστεί κανείς ότι ο Ιωάννης Φωκάς, που γεννήθηκε το 1909 στην

Κέρκυρα, δεν είχε καταφέρει να πάρει το πτυχίο του από το Φυσικομαθηματικό

Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Όμως, το επιστημονικό του έργο ήταν τόσο

διαδεδομένο, ώστε το 1964 το Πανεπιστήμιο του Παρισιού τού έδωσε την ευκαιρία

να αποκτήσει διδακτορικό δίπλωμα.

«Το πάθος του πατέρα μου ήταν ο Άρης»

Ο Ιωάννης Φωκάς θεωρείται από πολλούς ως ο κορυφαίος παρατηρησιακός αστρονόμος

της σύγχρονης Ελλάδας. Από μικρό παιδί τον γοήτευε ο νυχτερινός έναστρος

ουρανός και πριν ακόμη τελειώσει το Γυμνάσιο, τον πήρε κοντά του ο γνωστός

σεληνογράφος Φελίξ Λαμέχ, που είχε ιδρύσει στον λόφο Κογεβίνα της Κέρκυρας

έναν μικρό αστρονομικό σταθμό.

Με την καθοδήγηση του Λαμέχ, που ήταν Γαλλο-Τυνήσιος, ο Φωκάς αξιοποίησε το

καταπληκτικό του ταλέντο στη ζωγραφική και σχεδίασε αριστουργηματικά σκίτσα

των μεγάλων πλανητών, τα οποία όπως λέει ο κ. Νίκος Ματσόπουλος από το

Αστεροσκοπείο Αθηνών, «απεικόνιζαν πολλές λεπτομέρειες από την επιφάνεια του

Άρη, του Δία και του Κρόνου». Ταυτόχρονα όμως, ο νεαρός Κερκυραίος έκανε και

αστρονομικές παρατηρήσεις, οι οποίες έπεσαν στην αντίληψη του Σταύρου Πλακίδη

που ήταν αστρονόμος στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών.

Ο Πλακίδης πρότεινε στον τότε διευθυντή του Αστεροσκοπείου, τον

Δημήτριο Αιγινήτη, να προσλάβει τον Φωκά. Αυτό έγινε το 1931, όταν ήταν 22

χρόνων. Η μαθητεία του δίπλα σ’ αυτούς τους δύο σπουδαίους επιστήμονες στάθηκε

ιδιαίτερα ωφέλιμη. Εκεί έμαθε πόση αξία είχαν οι μακρόχρονες συνεχείς

παρατηρήσεις. Και στα χρόνια που ακολούθησαν, συγκέντρωνε παρατηρησιακό υλικό,

μέσα από το οποίο ξεπήδησαν οι εργασίες του που τον έκαναν διάσημο.

Το πάθος του Φωκά ήταν οι μεγάλοι πλανήτες και ιδιαίτερα ο Άρης. Τα

αποτελέσματα των παρατηρήσεών του γέμιζαν πολύ συχνά τις σελίδες σημαντικών

ξένων περιοδικών, όπως το «Annales de Astrophysique». Την περίοδο που

εργαζόταν μάλιστα στο Αστεροσκοπείο Αθηνών, «είχε φτιάξει μόνος του μια

φωτογραφική μηχανή. Το θυμάμαι σαν τώρα, γιατί μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση.

Αποτελούνταν από κόντρα πλακέ και μαύρο βελούδο. Κι όταν τον ρώτησα τι είναι

αυτό μπαμπά, μου είπε φτιάχνω μια κάμερα για να φωτογραφίζω αυτά που βλέπω με

το τηλεσκόπιο», λέει ο κ. Ερρίκος Φωκάς.

Ο Κερκυραίος επιστήμονας, έχοντας αποκτήσει πλήρη ενημέρωση στις

διεθνείς αστρονομικές εξελίξεις, στράφηκε προς τη Γαλλία, που ήταν μια χώρα με

πολύ μεγάλη παράδοση στη φυσική των πλανητών. Εκεί έμαθε να χρησιμοποιεί νέες

τεχνικές (π.χ. τη φωτομετρία) για την παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων, τις

οποίες έφερε στην Ελλάδα.

Η συνεχής δραστηριότητα του Φωκά μεταξύ Ελλάδας και Γαλλίας είχε ως αποτέλεσμα

ένα πρόγραμμα συνεργασίας ανάμεσα στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και το

Αστεροσκοπείο της Μεντόν. Στο πλαίσιο του προγράμματος ο Φωκάς αφιέρωσε 300

νύχτες για να μετρήσει την πόλωση του φωτός σε διάφορες περιοχές του Άρη. Το

1961 δημοσίευσε μια εργασία για τους σχηματισμούς στην επιφάνεια του Άρη, η

οποία θεωρείται κλασική.

Ο Φωκάς είχε συνειδητοποιήσει την ανάγκη διεθνούς συνεργασίας στη μελέτη των

πλανητών και τον αποφασιστικό ρόλο που ο ίδιος θα μπορούσε να παίξει ως

διακεκριμένος ερευνητής στη Διεθνή Αστρονομική Ένωση. Ως διευθυντής του

Κέντρου Συλλογής Πλανητικών Παρατηρήσεων είχε στη διάθεσή του περισσότερες από

14.000 φωτογραφικές πλάκες απ’ όλο τον κόσμο με εικόνες πλανητών. Απ’ αυτό το

υλικό δημοσίευσε δεκάδες εργασίες και η φήμη του έγινε ακόμη μεγαλύτερη.

Οργάνωσε συνέδρια σε όλο τον κόσμο και αξιοποιώντας τα αστρονομικά

δεδομένα που έρχονταν στο Κέντρο από κάθε γωνιά της Γης, μελέτησε την εξέλιξη

των νεφικών συστημάτων του Δία, την κλιματολογία τού Άρη, τις εποχικές

μεταβολές της τοπογραφίας του εδάφους του Άρη και τις ιδιότητες των

δακτυλιδιών του Κρόνου.

Όμως, ο πρόωρος θάνατός του από ανακοπή καρδιάς, στις 3 Ιανουαρίου 1969, δεν

του επέτρεψε να ολοκληρώσει όλα τα ερευνητικά του προγράμματα. Πέθανε στην

Αθήνα, όπου είχε έρθει από το εξωτερικό να περάσει με την οικογένειά του τις

ημέρες των Χριστουγέννων.

Είχε όνειρα για την Ελλάδα

Μετά τον θάνατο του πατέρα του, ο Ερρίκος Φωκάς πήγε στο Αστεροσκοπείο της

Μεντόν για να μαζέψει τα πράγματά του. Σε κάποια στιγμή «σταμάτησα στο

κυλικείο για να αγοράσω ένα σάντουιτς. Η κυρία που καθάριζε εκείνη την ώρα

κατάλαβε ότι δεν ήμουν Γάλλος και με ρώτησε από πού ήμουν. Της εξήγησα τι είχε

συμβεί και ξαφνικά την είδα να δακρύζει. Με έβαλε μέσα και άνοιξε ένα

ντουλάπι, όπου είχε μια φωτογραφία του πατέρα μου και ένα λουλούδι». Πώς

θυμάται τον πατέρα του ο Ερρίκος; «Γλυκομίλητο και ευγενέστατο με όλους.

Απορροφημένο στην έρευνά του, με μεγάλη λατρεία για την επιστήμη. Λατρεία για

την οικογένειά του, όπου δεν ήθελε να μας λείψει τίποτα. Και βέβαια για τη

χώρα του. Είχε όνειρα για την Ελλάδα, αλλά δεν κατάφερε να τα δει να πραγματοποιούνται».

Πορτοφόλι

Συντάξεις: Αυξήσεις τριών ταχυτήτων λόγω προσωπικής διαφοράς

Αγορές από Shein και Temu: Σφίγγει κι άλλο τον κλοιό η Ευρώπη

Συντάξεις Ιανουαρίου: Ποιοι είναι οι πρώτοι που παίρνουν τα λεφτά πριν τις γιορτές

ΚΕΠ και ΑΑΔΕ ψάχνουν προσωπικό: Προθεσμία «φωτιά» για αιτήσεις 132 μόνιμων θέσεων

Οι 10 φορο-εκκρεμότητες που θα πρέπει να κλείσουν μέσα σε 20 ημέρες

Αττική Οδός: Αυξήσεις στα διόδια από 1η Ιανουαρίου