Οταν το πρωινό της 24ης Φεβρουαρίου 2022 η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία, ο Ιβάν Κιπιμπίδα άφησε στην άκρη το πενάκι του και μαζί με τη σύζυγό του, τρομοκρατημένοι από τα νέα, άρχισαν να καταστρώνουν το σχέδιο επιβίωσής τους. Εσπευσαν να αγοράσουν τρόφιμα, διαμόρφωσαν το υπόγειο του σπιτιού σαν καταφύγιο και περίμεναν τη συνέχεια. «Το επόμενο πρωί καθόμουν στην κουζίνα και διάβαζα τις ειδήσεις. Ολα τα σχέδιά μου είχαν καταρρεύσει, ο κόσμος μου είχε σταματήσει και δεν ήξερα τι να κάνω. Ετσι, πήρα το τάμπλετ μου και σχεδίασα το πρώτο πράγμα που ένιωσα. Ηταν μια εικονογράφηση του πολέμου. Ενιωσα περηφάνια και ευγνωμοσύνη προς τους στρατιώτες μας που μας υπερασπίζονταν εκείνη τη στιγμή κι αυτό σχεδίασα», θυμάται μιλώντας στα «Πρόσωπα».
Αυτό το σχέδιο ήταν το πρώτο από εκατοντάδες άλλα που θα ετοίμαζε στην πορεία ενώ η Ρωσία κλιμάκωνε τις επιθέσεις εναντίον της πατρίδας του. Το ίδιο έκαναν και πολλοί ακόμα συνάδελφοί του που μέσα στις στάχτες του πολέμου αρνήθηκαν να σωπάσουν. Επέλεξαν αντί για πυρομαχικά το μελάνι, το χαρτί και μια ψηφιακή πένα. Οι δημιουργοί που εκκολάφθηκαν μέσα στην καταστροφή μέχρι σήμερα καταγράφουν την καθημερινότητα με καρέ που μοιάζουν με πληγές. Σκίτσο το σκίτσο, συνθέτουν μια άλλη αρχειακή αφήγηση, όχι των επίσημων ανακοινώσεων αλλά της αντίστασης.
ΜΟΡΦΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ. «Τα σκίτσα μου είναι περισσότερο μια αντίδραση και μορφή θεραπείας. Προσπαθώ να αντιμετωπίσω τα συναισθήματά μου μέσω της ζωγραφικής. Αυτό με διευκολύνει. Από την άλλη πλευρά, θέλω να φωνάζω μέσα από τις πολεμικές αφίσες μου για το τι συμβαίνει στην Ουκρανία. Να μοιραστώ την αλήθεια με τους άλλους», δηλώνει από την πλευρά του ο Ολεξάντρ Σατόκιν. Εικονογράφος κι ο ίδιος από το Σούμι, μια πόλη κοντά στα σύνορα με τη Ρωσία που βρίσκεται υπό πολιορκία από τις δυνάμεις του Πούτιν, πριν τον πόλεμο εργαζόταν για παιδικά βιβλία. Τώρα, βρίσκεται στο Κίεβο όπου υπηρετεί στον στρατό. «Δεν κατατάχθηκα στον στρατό εθελοντικά – με οδήγησαν εκεί ορισμένες περιστάσεις. Τώρα, προσπαθώ να συνδυάσω το ένα με το άλλο. Είμαι χαρούμενος που έχω αυτή την ευκαιρία. Δεν έχω πολύ χρόνο για το σχέδιο αλλά ακόμα προσπαθώ να μην ξεχάσω ποιος είμαι συνεχίζοντας να σκιτσάρω».
Εγκαταλείποντας την πόλη του που δεχόταν επίθεση από τους Ρώσους, βρέθηκε εγκλωβισμένος σε μια διπλανή, το Τροστιάνετς, που αργότερα κι αυτό καταλήφθηκε από τις αντίπαλες δυνάμεις. Τη συναισθηματική ένταση που ένιωσε εκείνες τις στιγμές θέλησε να την καταγράψει με το μολύβι του. «Επρεπε να εκφράσω με κάποιον τρόπο τα συναισθήματά μου και τις σκέψεις μου και το μόνο που ξέρω να κάνω είναι να ζωγραφίζω», ομολογεί. «Ετσι επανεξέτασα τον πόλεμο. Ζωγράφισα περισσότερο αφίσες ή τη δική μου οπτική για τα γεγονότα που συνέβαιναν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Εκανα και μερικά σκίτσα στο σημειωματάριό μου, αποτυπώνοντας στιγμές που ζήσαμε η οικογένειά μου κι εγώ υπό τη ρωσική κατοχή», συμπληρώνει.
Το σχέδιο των ουκρανών σκιτσογράφων στέκεται απέναντι στη βία σαν μια υπενθύμιση ότι η τέχνη επιμένει. «Στην αρχή της εισβολής ήταν αυτό που όλοι οι εικονογράφοι κάναμε. Εγώ έμενα σπίτι και δεν είχα τίποτα να κάνω, οπότε άρχισα να σκιτσάρω σαν μια μορφή διαδικτυακού ακτιβισμού», λέει η Ζένια Ολίνικ. Με σπουδές στη δημοσιογραφία και τον πολιτισμό, άρχισε να δουλεύει ως εικονογράφος από το 2018, σκιτσάροντας βιβλία, διαφημίσεις και καμπάνιες οργανισμών για κοινωνικά θέματα. Μετά το ξέσπασμα του πολέμου, ωστόσο, στράφηκε στα κόμικς για να αποτυπώσει την καθημερινή ζωή στο Κίεβο υπό το καθεστώς επίθεσης και την πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη. Είναι σταθερή συνεργάτις σημαντικών διεθνών εντύπων όπως τα The New Yorker, The New York Times, Bloomberg, The Economist, Der Spiegel και οργανισμών όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης, τα Ηνωμένα Εθνη και η Διεθνής Αμνηστεία. «Μερικές φορές όταν δουλεύω, χτυπάει ο συναγερμός της αεροπορικής επιδρομής και από το παράθυρό μου μπορώ να δω την αναχαίτιση των ρωσικών drones. Λέω τώρα, “ε, εντάξει, καλά, έχω μια παραγγελία να δώσω” κι επιστρέφω στη δουλειά. Δεν πρέπει να αποσπάται η προσοχή μου από αυτό», δηλώνει με ειλικρίνεια.
Η επιμονή αυτή στη δουλειά ενώ γύρω της πέφτουν βόμβες, ωστόσο, έχει ήδη συνέπειες σε πολλά επίπεδα. Πριν από έναν μήνα, σε επίθεση που δέχτηκε το Κίεβο, βλήματα έπεσαν 200 μέτρα από το σπίτι της με αποτέλεσμα να σπάσουν τα τζάμια. Για να τα συγκεντρώσει τα χρήματα ώστε να τα επισκευάσει, αναγκάστηκε να πουλήσει αφίσες της. Τις ζημιές, ωστόσο, που προκαλεί μέσα της ο πόλεμος δεν μπορεί εύκολα να τις αποκαταστήσει. «Πλέον δεν έχω σαφή εικόνα για το μέλλον μου. Μερικές φορές, όταν δεχόμαστε επίθεση τα βράδια, ανησυχώ για το τι θα κάνω όταν θα είμαι πολύ μεγάλη και δεν θα μπορώ να ζωγραφίζω πια, ποια θα είναι η σύνταξή μου. Δεν έχω την ίδια αντίληψη του χρόνου όταν συνεχίζεται αυτή η κατάσταση, όπως έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι σε πιο ασφαλείς χώρες. Οταν βρέθηκα στο εξωτερικό, συνειδητοποίησα ότι είμαι αρκετά ευαίσθητη με τους θορύβους, ειδικά των αεροπλάνων. Νιώθω ότι το σώμα μου σφίγγεται πριν το καταλάβω και πω στον εαυτό μου ότι είναι απλώς πολιτική αεροπορία και δεν είναι κάτι για το οποίο πρέπει να αγχώνομαι», εξομολογείται η Ζένια.
ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΥΛ. Ολο αυτό το άγχος που η ίδια αντιμετωπίζει ζώντας διαρκώς υπό το καθεστώς της ζωής και του θανάτου αποτυπώνεται πλέον στον τρόπο που ζωγραφίζει. «Πριν τον πόλεμο πειραματιζόμουν πολύ με τα στυλ και δεν μπορούσα να διαλέξω εκείνο με το οποίο ήθελα να δουλέψω. Μετά την εισβολή, δεν είχα πολλή ενέργεια για να ζωγραφίσω. Ετσι, έκανα αυτά τα γραμμικά, πολύ απλά σχέδια και τελικά έγιναν ο τρόπος με τον οποίο ζωγραφίζω. Αυτός ο χαρακτήρας που εφηύρα, σαν κηλίδα με δύο τελείες αντί για μάτια, ήταν έτσι όπως ένιωθα. Δεν μπορούσα να παρατηρώ τα πάντα, ν’ αλλάξω τίποτα ή να μιλήσω γι’ αυτά. Ταίριαξε το στυλ στην κατάσταση και παγιώθηκε», επισημαίνει.
Περισσότερες μαύρες αποχρώσεις κυριαρχούν πλέον και στα έργα του Ο. Σατόκιν, ο οποίος τα επιλέγει για να δίνει περισσότερη ένταση σε επιμέρους κομμάτια του. Ενα από τα πιο αντιπροσωπευτικά σχέδιά του είναι μια προσωπογραφία του Πούτιν ζωγραφισμένη σε στυλ αφίσας, σε κόκκινο φόντο με τη λέξη «ένοχος» από πάνω του. Αντί για μύτη, έχει έναν πύραυλο κι αυτό το χαρακτηριστικό αναδεικνύει με λίγα στοιχεία τη φρίκη της καθημερινότητας. «Ο πόλεμος είναι σκληρός και φρικτός. Ακόμα δεν καταλαβαίνω πλήρως τον αντίκτυπό του. Μας περιμένει ακόμα μια μεγάλη συνειδητοποίηση του τι έχει συμβεί σε όλους μας και του ποιοι έχουμε γίνει», εξομολογείται ο εικονογράφος.
Σε αυτό το πλαίσιο, το σκιτσάρισμα για πολλούς ουκρανούς δημιουργούς γίνεται καταφύγιο. Η επανάληψη της γραμμής, η βύθιση στον ρυθμό του σχεδίου λειτουργεί σαν παυσίπονο, ένας μικρός έλεγχος απέναντι στο χάος που τους περιβάλλει. «Το σκιτσάρισμα είναι μια αντίδραση, ένας κυκεώνας συναισθημάτων. Οταν δεν μπορείς να μείνεις σιωπηλός, πρέπει κάνει να κάνεις. Εγώ μπορώ να ζωγραφίζω, οπότε ζωγραφίζω αυτό που με συγκινεί περισσότερο. Μερικές φορές είναι δύσκολο γιατί δεν έχω αρκετή δύναμη για τα πάντα, αλλά καταλαβαίνω ότι είναι σημαντικό για μένα. Ελπίζω και για κάποιον άλλον», αναφέρει από την πλευρά του ο Ολεξάντρ Σατόκιν και συμπληρώνει. «Το να σκιτσάρεις διαρκώς για τον πόλεμο είναι δύσκολο αφενός αλλά αφετέρου η ίδια η διαδικασία του σκιτσαρίσματος είναι αυτή που με βοηθάει να ζω τα πάντα ξανά, να τα χωνεύω, να τα ξανασκέφτομαι και να τα καταγράφω. Σκέψεις και συναισθήματα χρειάζεται να μεταμορφωθούν σε κάτι, έτσι; Για μένα, αυτό είναι τα σχέδια».
Μαζί του συμφωνεί και ο Ιβάν Κοπιμπίδα. «Τα σκίτσα μου μερικές φορές αποσκοπούν στο να κινητοποιήσουν τους ανθρώπους, άλλες φορές να καταδικάσουν καταστάσεις κι άλλοτε να ενημερώσουν», υπογραμμίζει. Ο ίδιος, αν και σπούδασε λινογραφία και χαρακτική, τα τελευταία οκτώ χρόνια στράφηκε στο σχέδιο συνεργαζόμενος με σημαντικούς ουκρανικούς και διεθνείς εκδοτικούς οίκους, μέσα ενημέρωσης και οργανισμούς. Πλέον, είναι λέκτορας εικονογράφησης στο πανεπιστήμιο του Λβιβ κι επικεντρώνεται στη δημιουργία κόμικς με κοινωνικά ή ιστορικά θέματα. Το σημαντικότερο έργο του ήταν το κόμικ «A brief history of a long war» που επιμελήθηκε μαζί με τη σύζυγό του και τη Μάριαμ Ναϊέμ και κυκλοφόρησε από τον οίκο Penguin διεθνώς τον περασμένο Ιανουάριο για να αφηγηθούν τον αγώνα της Ουκρανίας απέναντι στη ρωσική κυριαρχία από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. «Πάντα με γοήτευε η Ιστορία και δυστυχώς οι πόλεμοι αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της. Οταν ξεκινούσα την καριέρα μου ως εικονογράφος, έψαχνα για έργα με ιστορικό περιεχόμενο. Την ίδια εποχή, το 2014, η Ρωσία ξεκίνησε την επίθεση εναντίον της Ουκρανίας. Τότε, άρχισα να εξερευνώ το θέμα στη δουλειά μου και σταδιακά το έκανα ένα από τα κύρια των έργων μου», παρατηρεί. Η ιδέα για το «A brief history of a long war» προέκυψε όταν η σύζυγός του άρχισε να επισκέπτεται διεθνείς εκθέσεις βιβλίου το 2022 και παρατήρησε μια άνθηση στην κυκλοφορία κόμικς για την Ουκρανία αλλά όχι φτιαγμένα από Ουκρανούς. «Πολλά απ’ αυτά είχαν αντιφάσεις ή ακόμα κι εντελώς ψευδείς ειδήσεις. Το να βρίσκεσαι εν μέσω ενός πολέμου κάνει πολύ δύσκολη την έναρξη ενός τέτοιου έργου αλλά μια μέρα τηλεφώνησα στον εκδότη μας Ιλία Στρονγκόβσκι και του είπα ότι ήθελα να κάνω ένα κόμικ για την Ουκρανία επειδή είχα κουραστεί να βλέπω παραπληροφόρηση» βεβαιώνει ο εικονογράφος επισημαίνοντας πως στη δική τους δουλειά η σεναριογράφος «έγραψε με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ουδετερότητα, παραμένοντας πιστή στα γεγονότα και συμπεριλαμβάνοντας πολλές ιστορικές αναφορές ώστε το κόμικ να μην δίνει την εντύπωση προπαγάνδας».
ΟΠΛΟ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ. Δουλεύοντας πλέον θέματα σχετικά με τον πόλεμο, ο ίδιος επιλέγει να το κάνει ψηφιακά αφού έτσι εξοικονομεί χρόνο. Ετσι, στην οθόνη του σκιτσάρει όλα τα μεγάλα γεγονότα που ζει και τον επηρεάζουν, ακόμα κι αν κάποιοι δεν αντιλαμβάνονται τη σημασία τους, μόνο και μόνο για να εξωτερικεύσει τα συναισθήματά του. «Θα ακουγόταν υπερβολικά αλαζονικό να αποκαλέσω την τέχνη μου όπλο αντίστασης αλλά κατά κάποιον τρόπο μάλλον είναι. Οπως πολλοί από τους συναδέλφους μου που ζωγράφισαν για τον πόλεμο, ήθελα να υποστηρίξω τους στρατιώτες και τους πολίτες μας και να επιστήσω την προσοχή της διεθνούς κοινότητας σε ό,τι συνέβαινε στην Ουκρανία. Υπό αυτήν την έννοια, ήταν η μικρή μου συμβολή στον αγώνα ενάντια στον εχθρό. Αλλά σε προσωπικό επίπεδο, τα σχέδιά μου, είναι απλώς μια καταγραφή των σκέψεων και των συναισθημάτων μου εκείνη την περίοδο», σημειώνει.
Ολα αυτά τα χρόνια, κυρίως λόγω των σελίδων κοινωνικής δικτύωσης, δεν είναι λίγα τα σκίτσα για την Ουκρανία που έγιναν viral. Αυτές οι χειροποίητες εικόνες που μιλούν ξεχωριστά σε όσους τις βλέπουν, ακόμα και στην πιο λιτή τους μορφή, έχουν τη δύναμη να διαπερνούν σύνορα και να γίνονται η φωνή εκεί όπου οι λέξεις σιωπούν. Κι όμως, αυτή η δύναμη δεν είναι πάντα ορατή σε όλους. «Είμαι πολύ σκεπτική για την τέχνη ως όπλο αντίστασης. Πιστεύω ότι πρέπει να βρίσκεσαι σε μια πιο προνομιακή θέση για να πιστεύεις ότι η τέχνη έχει τόσο μεγάλη δύναμη. Μπορεί να έχει κάποια γιατί ειδικά η πληροφορία και να ευαισθητοποιεί αλλά δεν μπορείς να αναχαιτίσεις drones με την τέχνη», αποκαλύπτει η Ζένια Ολίνικ. «Πιστεύω ότι κάθε φορά που δημιουργώ κάτι κι αλλάζω τη γνώμη κάποιου, αυτό δημιουργεί μια αλλαγή με τέτοιον τρόπο ώστε να υπάρχει περισσότερη υποστήριξη για την Ουκρανία στον κόσμο και περισσότερη πίεση στις κυβερνήσεις να μας δώσουν περισσότερα όπλα και να μας βοηθήσουν κι άλλο. Αλλά δεν υπερεκτιμώ αυτές τις προσπάθειες. Συνειδητοποιώ πόσο μικρές είναι και ότι η τέχνη μου δεν κάνει τίποτα για την άμυνα από τη ρωσική κατοχή και τη ρωσική επιθετικότητα. Δυστυχώς, θα ήθελα να μπορούσα να κάνω περισσότερα αλλά στην τρέχουσα κατάσταση αυτό θα σήμαινε να καταταγώ στον στρατό. Γιατί συνειδητοποίησα ότι η δύναμη της τέχνης σε μεγάλο βαθμό είναι μια ψευδαίσθηση», καταλήγει η σκιτσογράφος.
