Η χρήση των social media για ενημέρωση στην Ελλάδα είναι πολύ υψηλή σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στην ετήσια έρευνα του Ινστιτούτου Reuters του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, το 64% των Ελλήνων δηλώνει ότι ενημερώνεται από μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα αντίστοιχα ποσοστά στη Γερμανία και στη Βρετανία είναι 33% και 39% αντίστοιχα. Γιατί όμως οι Ελληνες χρησιμοποιούν τα social media για να ενημερωθούν για την πολιτική;
Η οικονομική κρίση έφερε μεγάλη απώλεια εμπιστοσύνης προς το πολιτικό και δημοσιογραφικό σύστημα και πολλοί πολίτες που αναζητούσαν φωνές έξω από τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης βρήκαν εύκολα εναλλακτικές πηγές στο Διαδίκτυο. Η εξάπλωση των φθηνών ευρυζωνικών συνδέσεων στο Διαδίκτυο που είχε συμβεί λίγο νωρίτερα διευκόλυνε την άνοδο των blogs και των social media. Αυτή η δυναμική συνέβαλε ακόμη και στην εκλογική άνοδο κομμάτων που αξιοποίησαν έντονα τις εναλλακτικές πληροφόρησης, όπως οι Ανεξάρτητοι Ελληνες το 2012.
Τι σημαίνει όμως για τη δημοκρατία η χρήση των social media για πολιτική ενημέρωση; Η βιβλιογραφία δείχνει πως αρκετοί συστηματικοί χρήστες των social media γίνονται όλο και πιο πολωμένοι πολιτικά. Παλαιότερα υπήρχε η θεωρία ότι αυτό οφείλεται σε «αλγοριθμικές φούσκες», δηλαδή ότι οι χρήστες βλέπουν μόνο περιεχόμενο που συμφωνεί με τις απόψεις τους. Ωστόσο η σύγχρονη έρευνα δείχνει πως πολύ λίγοι ζουν μέσα σε τέτοιες φούσκες. Μια πιο πιθανή εξήγηση είναι η αντίστροφη: στα social media βλέπουμε συχνά περιεχόμενο που είναι βαθιά αντίθετο με τις ιδέες μας. Συχνά αυτό συμβαίνει λόγω επιλογών των ίδιων των πλατφορμών είτε για να κρατήσουν την προσοχή μέσω του εκνευρισμού των χρηστών είτε για ιδεολογικούς λόγους των ιδιοκτητών τους (για παράδειγμα στο Χ του Ιλον Μασκ). Η συχνή έκθεση σε πολωμένο ή ακραίο περιεχόμενο μπορεί να εντείνει τα πολιτικά μας πιστεύω.
Επιπλέον, στον δημόσιο διάλογο για την πολιτική στα social media συμμετέχει πλέον μια ολοένα και μικρότερη μειοψηφία χρηστών, η οποία δεν είναι αντιπροσωπευτική της ελληνικής κοινωνίας. Η έρευνα του Ινστιτούτου Reuters στην Ελλάδα δείχνει ότι όσοι εξακολουθούν να σχολιάζουν δημόσια τις πολιτικές εξελίξεις στα social media τείνουν να είναι άντρες, μεγαλύτερης ηλικίας και να ανήκουν στα πολιτικά άκρα. Ετσι, όσοι απλώς παρακολουθούμε αυτά τα σχόλια βλέπουμε μια έντονη συζήτηση που δεν αντικατοπτρίζει την κοινή γνώμη.
Τέλος, ο κοινωνικός χαρακτήρας των social media έχει υποχωρήσει σημαντικά. Οι πλατφόρμες λειτουργούν πλέον λιγότερο ως χώροι συζήτησης και περισσότερο ως κανάλια προβολής σύντομων βίντεο από δημιουργούς περιεχομένου. Σύμφωνα με πρόσφατες δηλώσεις του Μαρκ Ζάκερμπεργκ, μόλις το 20% του περιεχομένου που βλέπει ο μέσος χρήστης στο Facebook και το 10% στο Instagram προέρχεται από ανθρώπους που γνωρίζει προσωπικά. Ετσι, τα social media μετατράπηκαν σε σκέτα media. Μια βασική διαφορά τους όμως με τα παραδοσιακά Μέσα είναι η έλλειψη ρύθμισης, εν μέρει απόρροια του ιδιοκτησιακού καθεστώτος τους, ως αμερικανικές ή κινεζικές εταιρείες.
Ως εκ τούτου είναι πολύ πιο εύκολος ο διαμοιρασμός παραπληροφόρησης ή κακόβουλου περιεχομένου από χρήστες ή ακόμα και από τους ιδιοκτήτες τους. Ως αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων, τα social media όπως λειτουργούν σήμερα απέχουν πολύ από τις προσδοκίες για εκδημοκρατισμό της πολιτικής συμμετοχής, όπως τα είχαν οραματιστεί πολλοί όταν δημιουργήθηκαν.
Ο Αντώνης Καλογερόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επικοινωνίας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών και ερευνητικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Reuters για τη Μελέτη της Δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης
