Η πολυαναμενόμενη προβολή της ταινίας του Γιάννη Σμαραγδή για τον Ιωάννη Καποδίστρια δεν αφορά μόνο τη βαθύτερη προσέγγιση της ιστορίας μας. Ο Καποδίστριας προκαλεί σε κάθε Eλληνα υπαρξιακό προβληματισμό, γιατί υπήρξε η μεγάλη χαμένη ευκαιρία της Ελλάδας να καταστεί ευρωπαϊκό κράτος αντί για ένα βαλκανικό, υπανάπτυκτο και εξαρτημένο failed state, όπως αυτό που κατασκεύασαν στα μέτρα τους οι οθωμανικών προδιαγραφών Μαυροκορδάτος και Κωλέττης.
Υπάρχουν πολλές πλευρές της ζωής και της δράσης του Καποδίστρια που παραμένουν μέχρι σήμερα άγνωστες ή αινιγματικές. Ο πραγματικός του ρόλος στην προετοιμασία της Επανάστασης, σύμφωνα με νεότερες έρευνες που βασίζονται σε άγνωστα στοιχεία, φαίνεται ότι υπήρξε πολύ ευρύτερος από αυτόν που θεωρείται (μεταξύ άλλων το ζήτημα αυτό έχει διερευνήσει στις πηγές ο σύγχρονος κερκυραίος ερευνητής Ζέφυρος Καυκαλίδης). Ο Καποδίστριας, ως υπουργός του ρώσσου αυτοκράτορα, συγκάλυψε έντεχνα τη δράση του. Ισως όμως έτσι προστάτευσε και τη ρωσική πολιτική από τη ρήξη της με τις υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις της Ιεράς Συμμαχίας. Επίσης καθοριστικός υπήρξε ο ρόλος του Καποδίστρια στην προστασία της Επανάστασης από την καταστολή της από τα στρατεύματα της Ιεράς Συμμαχίας που επεδίωξε ο καγκελάριος της αυτοκρατορίας των Αψβούργων Μέτερνιχ, την άνοιξη του 1821, στα συνέδρια της Ιεράς Συμμαχίας στο Τροπάου-Λάιμπνιτς.
Η στενή φιλία του Καποδίστρια με τον Εϋνάρδο, επιφανή Ιακωβίνο και χρηματοδότη του Μεγάλου Ναπολέοντος, επίσης έρχεται σε αντίφαση με την εικόνα του συντηρητικού πιστού υπηρέτη της ρωσικής απολυταρχίας που εκπέμπει ο Καποδίστριας την εποχή εκείνη. Η συμβολή του στη διαμόρφωση της Ελβετικής Συνομοσπονδίας και στη διάσωση της Γαλλίας από τον διαμελισμό που της επεφύλασσε ο Μέτερνιχ δεν έχουν αξιολογηθεί επαρκώς ως απτά δείγματα των βαθύτατων δημοκρατικών του φρονημάτων. Επίσης, από τα διαθέσιμα ντοκουμέντα καταρρίπτεται η ψευδή θεωρία της ρωσοφιλίας του Καποδίστρια, ο οποίος έναν και μόνο σκοπό υπηρετούσε με πάθος και αυτοθυσία: την ελευθερία της Ελλάδος.
Ταυτόχρονα με τις δημοκρατικές του πεποιθήσεις, όμως, που τον έφερναν ιδεολογικώς κοντά στους θαυμαστές του Διαφωτισμού, ο Καποδίστριας ήταν πιστός χριστιανός ορθόδοξος, σταθερά και έμπρακτα προσηλωμένος στη χριστιανική διδασκαλία. Στη συνείδησή του ο Διαφωτισμός δεν ερχόταν σε καμία αντίφαση με τον χριστιανισμό. Ορθώς ο σύγχρονος κερκυραίος λόγιος Γεώργιος Σκλαβούνος έχει αποκαλέσει τη σκέψη του Καποδίστρια «Ορθόδοξο Διαφωτισμό». Ο Ορθόδοξος Διαφωτισμός απωλέσθηκε μαζί με τον Καποδίστρια και έκτοτε η νεότερη Ελλάδα πνευματικά ταλανίζεται σε έναν μάταιο και ψευδεπίγραφο ανταγωνισμό μεταξύ ορθόδοξης παράδοσης και δυτικού εκσυγχρονισμού.
Ποιο ήταν το όραμα του Καποδίστρια; Δεν γνωρίζουμε ασφαλώς τι κράτος θα είχε δημιουργήσει εάν είχε προλάβει να ολοκληρώσει το έργο του. Γνωρίζουμε όμως τις προθέσεις του, όπως αυτές έχουν καταγραφεί σε επιστολές, σε μαρτυρίες τρίτων κ.λπ.: σκόπευε να δημιουργήσει επί ελληνικού εδάφους μια ξεχωριστή πολιτεία διεθνώς ουδέτερη και απαραβίαστη, που θα υπηρετούσε την παιδεία, τις τέχνες και τον πολιτισμό. Αλλωστε σε κάτι παρόμοιο εξελίχθηκε η Ελβετία, στην οποία ο Καποδίστριας έθεσε τη σφραγίδα του: σε ένα κράτος με θεμέλιο την ουδετερότητα, ένα κράτος-έδρα λαμπρών πανεπιστημίων αλλά και έδρα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Το έσχατο ερώτημα είναι αυτό της δολοφονίας. «Φάκελοι» που «παραμένουν κλειστοί στα βρετανικά αρχεία» και που επιβεβαιώνουν τη δολοφονία του Καποδίστρια από βρετανικές δυνάμεις δεν υπάρχουν, αν υπήρξαν τέτοιες αποφάσεις ασφαλώς δεν κατεγράφησαν σε επίσημα έγγραφα. Οπωσδήποτε βρετανική δυσφορία υπήρξε και καταγράφεται στον Τύπο της εποχής. Οπως υπήρξε και έντονη αντικαποδιστριακή δραστηριότητα, εκπεφρασμένη από τις πηγές και συζήτηση (δημοσιοποιημένη χωρίς καμία συστολή στον Τύπο) επιθυμίας εξάλειψης του κυβερνήτη μεταξύ βρετανού πρεσβευτού, Κουντουριώτη και Μαυροκορδάτου στο εξάμηνο που προηγήθηκε της δολοφονίας. Παρ’ όλ’ αυτά, ελληνικά ήταν τα χέρια που δολοφόνησαν τον σημαντικότερο άνθρωπο της νεότερης ελληνικής ιστορίας, τα χέρια των δύο Μαυρομιχαλαίων. Αν υπήρξε και άλλη εμπλοκή, αυτή δεν αίρει την εγχώρια ευθύνη.
Ο Καποδίστριας λειτουργεί ως αντιπαράδειγμα στη σημερινή παρακμιακή συνθήκη και στη σημερινή απουσία ηγεσίας. Η καταπληκτική ταινία του Σμαραγδή δεν θα είναι απλώς για την ελληνική κοινωνία του 2025 μια άσκηση αυτογνωσίας, αλλά και μια δοκιμασία για τη συνείδησή της.
Ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος είναι διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Γενεύης
