Πόσες αναγνώσεις χωράνε στο corpus για την Ελληνική Επανάσταση μετά την επετειακή προσέγγισή της; Το 2021 έδωσε το έναυσμα να επανέλθουμε στις πιο παραδοσιακές και κλασικές αναγνώσεις, να υπάρξει ένας συντονισμός με τις διεθνείς τάσεις και να ενταχθεί η Επανάσταση σε νέες τάσεις και ρεύματα. Παράλληλα, όμως, να βρεθούν και νέες γενεαλογίες στις οποίες η ελληνική περίπτωση αποτελεί κρίκο.
Ετσι μπορεί κάποιος να ξεκινήσει από την πιο κλασική πλέον ανάγνωση της Επανάστασης ως γεγονότος με διακριτά οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά αίτια – ανάγνωση που χρωστάει πολλά στους Φίλιππο Ηλιού, Σπύρο Ασδραχά, Βασίλη Παναγιωτόπουλο ή στην «εκσυγχρονιστική» διάστασή της μέσα σε ένα προνεωτερικό πλαίσιο και τις συνέπειες που επέφερε, ένα πλαίσιο που εισήγαγε μια σημαντική γενιά ερευνητών από αμερικανικά πανεπιστήμια – και σιγά σιγά να φτάσει σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις που ανατέμνουν την Ελληνική Επανάσταση ως ένα ευρωπαϊκό ή και διεθνές γεγονός, την εντάσσουν στη Διεθνή των Επαναστάσεων είτε ως δημιούργημα της Αμερικανικής και Γαλλικής Επανάστασης είτε ως μέρος των περιφερειακών ή φιλελεύθερων επαναστάσεων του 1820-22. Φτάσαμε όμως και σε ακόμα πιο διευρυμένες θεωρήσεις της Επανάστασης είτε ως «transnational» είτε ως «transimperial» γεγονός, δίνοντάς της έναν πιο διεθνικό χαρακτήρα, τοποθετώντας τη μέσα στο αυτοκρατορικό φαινόμενο ή στο μεσογειακό πλαίσιο.
Μια άλλη πιο «ριζοσπαστική» θεώρηση της Ελληνικής Επανάστασης θεωρήθηκε εκείνη που εκκινεί από την οπτική γωνία ξένων κρατών (από έξω προς τα μέσα, δηλαδή). Οχι μόνο η εξέτασή της μέσα από τα μάτια των βαλκάνιων γειτόνων – θέμα για το οποίο είχαμε κάποιες ενδιαφέρουσες εκδόσεις – αλλά και η θέασή της ως ανταρσίας ή ρήξης μέσα στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η ματιά των Οθωμανών πάνω σε αυτή. Σε αυτή την τελευταία θεματική έρχεται να ανοίξει ένα αρκετά τολμηρό μονοπάτι ο συλλογικός τόμος «Η Ελληνική Επανάσταση ως οθωμανική κρίση» (επιμέλεια Ελένη Γκαρά, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2025), προϊόν της διημερίδας «Οθωμανική κρίση και επανάσταση / Η Ελληνική Επανάσταση ως οθωμανική κρίση» που διοργάνωσε το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Κρίση και Ιστορική Αλλαγή» του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, στις 24 και 25 Νοεμβρίου 2021.
Επιστημονικές ρήξεις
Η θέαση του τόμου δημιουργεί μια σειρά πολλαπλών επιστημονικών ρήξεων με τις πιο κλασικές αναγνώσεις της Επανάστασης. Η κυριότερη όμως ρήξη, όπως επισημαίνει η επιμελήτρια, αναπληρώτρια καθηγήτρια Οθωμανικής Ιστορίας Ελένη Γκαρά, αφορά τη θέαση της τελευταίας όχι ως αποτόκου της υπαρξιακής αναζήτησης του Ελληνισμού ή της οικονομικής του δυσκολίας στο πλαίσιο της Αυτοκρατορίας, αλλά ως μιας επανάστασης που επήλθε λόγω της κρίσης του κυρίαρχου συστήματος, δηλαδή του αυτοκρατορικού. Ταυτόχρονα και της αδυναμίας του να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των υπηκόων της, κάτι που επέφερε ή λειτούργησε επιταχυντικά για την Επανάσταση.
Ο τόμος συγκεντρώνει έντεκα μελέτες ιστορικών της οθωμανικής, νεότερης ελληνικής και βαλκανικής ιστορίας που προωθούν τη συζήτηση για τη σχέση της κρίσης του οθωμανικού «παλαιού καθεστώτος» με την Επανάσταση. Φιλοδοξεί να διερευνήσει αυτή την κρίση ή τις κρίσεις και πώς επηρέασαν διαφορετικούς τομείς και να εξετάσει πώς συνδέονται οι διεργασίες μέσα στον ελληνικό και ελληνορθόδοξο κόσμο με τις αναταράξεις του οθωμανικού αυτοκρατορικού συστήματος και τις ευρύτερες εξελίξεις της εποχής των επαναστάσεων μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Και κάτι ακόμη: με ποιους τρόπους η Ελληνική Επανάσταση συνέβαλε στην εμβάθυνση και τη διεύρυνση της οθωμανικής κρίσης κατά την τελευταία δεκαετία του 18ου και τα πρώτα τριάντα χρόνια του 19ου αιώνα. Ισως τα ενδιαφέροντα ζητήματα του τόμου να μην παρουσιάζουν πάντα την ενότητα και τη συνοχή που θα περίμενε κάποιος για το ζήτημα, αλλά είναι κάτι αναμενόμενο σε συλλογικά έργα, ειδικά όταν διακρίνονται και από μια επιστημονικά αποδεκτή «πατροκτονική» διάθεση ως προς το παρελθόν.
Προωθούν πάντως δημιουργικά τη συζήτηση σχετικά με το επίμαχο ζήτημα και μόνο ενδεικτικά μπορούμε εδώ να αναφέρουμε κείμενα όπως του Μαρίνου Σαρηγιάννη για τη μεταβολή κέντρου και περιφέρειας του 18ου αιώνα και τη δημιουργία του μουσουλμανικού πολιτικού σώματος που οδήγησε σε αποξένωση τον χριστιανικό πληθυσμό. Ή της Σοφίας Λαΐου για την υιοθέτηση της εθνικής ιδεολογίας από τους έλληνες αστούς της Κωνσταντινούπολης και του Λεωνίδα Μοίρα για τους εσχατολογικούς φόβους των μουσουλμάνων έναντι των χριστιανών και την εργαλειοποίηση αυτών των φόβων. Πρέπει επίσης να επισημανθεί η ενσωμάτωση μιας πολύ σύγχρονης βιβλιογραφίας για το ζήτημα που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Σε κάθε περίπτωση, η Επανάσταση του 1821 δείχνει να διαθέτει ακόμα όχι μόνο ιστορικό βάθος αλλά και οπτικές που, όπως επιχειρεί και αυτός ο συλλογικός τόμος, αναμένουν να διερευνηθούν.
Συλλογικό
Η Ελληνική Επανάσταση ως οθωμανική κρίση
Επιμ. Ελένη Γκαρά, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2025, σελ. 310
Τιμή 22 ευρώ
