Διέσχισε τον 19ο αιώνα σαν μια θεομηνία· μια βαθύτατα ανθρωπιστική θεομηνία, μια θεομηνία που είχε βαλθεί να ταρακουνήσει, να ανατρέψει, να υπονομεύσει, να διασύρει όλα όσα εναντιώνονται στις τρεις θεμελιώδεις αρχές: τη δικαιοσύνη, την ισότητα, την αλληλεγγύη – τρεις αρχές της Αναρχίας (και δεν είναι οξύμωρο, τόνιζε άλλωστε συχνά ότι Αναρχία ίσον τάξη).
Ακουγε στο όνομα Μιχαήλ Μπακούνιν, ένα όνομα που το έτρεμαν οι ηγεμόνες και οι εξουσιαστές. Γεννήθηκε στις 30 Μαΐου του 1814 και απεβίωσε την 1η Ιουλίου του 1876. Στις έξι δεκαετίες της ζωής του πρόλαβε να φοιτήσει στη Σχολή Πυροβολικού της Αγίας Πετρούπολης, να μεταβεί στη Μόσχα για σπουδές φιλοσοφίας (το 1835), να βρεθεί στο Βερολίνο για να μαθητέψει στον Σέλινγκ (το 1840), να προσχωρήσει στη λεγόμενη εγελιανή Αριστερά, να διαμείνει στη Δρέσδη, στη Ζυρίχη, στις Βρυξέλλες και στο Παρίσι, συναναστρεφόμενος τον Βίκτωρα Ουγκώ, τη Γεωργία Σάνδη και τον αιώνιο frenemy, τον εχθρόφιλό του, τον Καρλ Μαρξ.
Πρόλαβε να απελαθεί από τη Γαλλία, να στιγματιστεί ως πράκτορας της τσαρικής Ρωσίας, να αγωνιστεί στα οδοφράγματα της Δρέσδης στο πλευρό του Ρίχαρντ Βάγκνερ, να συλληφθεί και να φυλακιστεί στην Αυστρία και στη Ρωσία, να καταδικαστεί δύο φορές σε θάνατο, να εξοριστεί στη Σιβηρία, να αποδράσει, να διαφύγει στο Σαν Φρανσίσκο, κατόπιν στον Παναμά, ύστερα στη Νέα Υόρκη, για να φτάσει, τελικά, το 1861, στο Λονδίνο.
Κι ακόμα: κατόρθωσε να αλωνίσει την Ευρώπη (Στοκχόλμη, Κοπεγχάγη, Φινλανδία, Ιταλία), να ιδρύσει τη Διεθνή Αδελφότητα (1867), να συμμετάσχει στα συνέδρια της Διεθνούς Ενωσης Εργατών, να συγκρουστεί σφοδρότατα με τον Μαρξ, ο οποίος και τον απέπεμψε το 1872.
Επίσης, όντας χαρακτήρας παράφορος, παρορμητικός, διάκονος του ενστίκτου κυρίως και όχι της λογικής, έμπλεξε ολέθρια με τον πυρετώδη αμοραλιστή Σεργκέι Νετσάγεφ (το 1869), συγγραφέα της διαβόητης Κατήχησης του Επαναστάτη και φονιά του φοιτητή Ιβάν Ιβάνοφ επειδή, εσφαλμένα, θεώρησε ότι είναι σπιούνος. Μπορούμε κάλλιστα να θεωρήσουμε τον Νετσάγεφ θρυαλλίδα που πυροδότησε την εκκωφαντική ρήξη ανάμεσα στον Μπακούνιν και στον Μαρξ, μιας και κατάφερε να πείσει τον πρώτο να διασπαθίσει τη γενναία προκαταβολή που είχε λάβει για να μεταφράσει το κορυφαίο έργο του δεύτερου, το Κεφάλαιο, στα ρωσικά. Εξαλλος, αλλά πάντα συγκροτημένος και στρατηγικός, ο Μαρξ πέτυχε, στο 5ο Συνέδριο της Διεθνούς στη Χάγη, τον εξοβελισμό του Μπακούνιν, ο οποίος τέσσερα χρόνια μετά, την 1η Ιουλίου του 1876, θα αφήσει, καταπονημένος αλλά έως την ύστατη στιγμή δραστήριος, την τελευταία του πνοή στη Βέρνη.
Επανήλθαμε σε αυτά, και στη θεομηνία Μπακούνιν, εντρυφώντας σε δύο κομψά τομίδια που κυκλοφόρησαν προσφάτως με κείμενα του πρωτοσύγκελλου της Αναρχίας. Το Ποιος Είμαι!, από τις εκδόσεις Ροές και την πολύτιμη σειρά microMEGA, και το Αρχές Παιδείας, από τις εκδόσεις Gutenberg και την επίσης πολύτιμη σειρά Ψήγματα. Και στα δύο, την ανεπίληπτη μετάφραση υπογράφει ο Γιάννης Μπαρτσώκας, ενώ τους προλόγους και την επιμέλεια ο Ηρκος Ρ. Αποστολίδης.
Στο Ποιος Είμαι! στεγάζονται τρία χαρακτηριστικά γραπτά του Μπακούνιν – «Ποιος είμαι!», «Το πρόγραμμα της Αδελφότητας», «Εκκλησία και Κράτος» –, όπου συνοψίζονται οι βασικές αρχές του και γίνεται ανάγλυφο το εμπύρετο και φλογοβόλο ύφος του. Χαρακτηρίζει εαυτόν παθιασμένο αναζητητή της αλήθειας, γράφει με βουή και αντάρα υπέρ της ελευθερίας, ευαγγελίζεται την αποδιάλυση των κρατών, εκθειάζει τη δημιουργικότητα και την εργασία, υπερασπίζεται τις γυναίκες, προλογίζει το φούντωμα του κινήματος που θα οδηγήσει στην κοινωνική επανάσταση «με κρυφή συνεννόηση των πιο εύστροφων εκασταχού επαναστατών» (σ. 76).
Στα κείμενά του, ο Μπακούνιν ακάματα εμμένει στην κοινωνική φύση και συνείδηση του ανθρώπινου όντος, αντλεί από τον Αριστοτέλη και από τον Έγελο, αρνείται τον στείρο ατομισμό, υπογραμμίζει προγραμματικά: «Εμείς πιστεύουμε πως όλος ο πλούτος της διανοητικής, ηθικής και υλικής ανάπτυξης του ανθρώπου, όπως και η φαινομενική ανεξαρτησία του, είν’ επιγεννήματα της ζωής εν κοινωνία» (σ. 97).
Το παιδαγωγικό σχέδιο
Στις Αρχές Παιδείας εκτίθεται το παιδαγωγικό σχέδιο του Μπακούνιν, οι θέσεις του για τη μόρφωση, το σχολείο, την καλλιέργεια. Ανάμεσα σε πολλές από τις γνωστές «αφέλειές» του, αλλά και ανάμεσα σε γενικολογίες και κοινοτοπίες, παρωχημένες πλέον, συναντάμε και ανώλεθρες αλήθειες, κριτικές που δεν έχουν χάσει την ισχύ τους, αντιλήψεις που παραμένουν (δυστυχώς!) επίκαιρες. «Το ιδανικό, όχι πλέον δεσπότης και βιαστής της ζωής – όπως πάντα σ’ όλα τα μεταφυσικά και θρησκευτικά συστήματα –, θάναι στο εξής μονάχα η τελευταία κι ωραιότερη έκφραση του πραγματικού κόσμου – όχι πια όνειρο, αλλά πραγματικότητα», διαβάζουμε στη σ. 69 και μας έρχεται στον νου η θαυμάσια συμφιλίωση, σχεδόν έναν αιώνα μετά τη ρήξη τους, ανάμεσα στον Μπακούνιν και τον Μαρξ στο εξεγερμένο Παρίσι, εκείνο τον αλησμόνητο Μάη του 1968.
Στις Αρχές Παιδείας εκθειάζονται επίσης οι αναρχικές αρχές περί δικαιοσύνης, ισότητας και αλληλεγγύης, ενώ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η βαθιά ανθρώπινη ηθική, ο ουμανισμός, του Μπακούνιν που ερείδεται στις διδαχές του Ιμάνουελ Καντ.
Αξίζει, κλείνοντας, να υπενθυμίσω ότι η μορφή του Μπακούνιν, ως Νικολάι Σταβρόγκιν, απλώνει τη μεγάλη της σκιά στους συνταρακτικούς Δαιμονισμένους του Ντοστογέφσκι (μτφ. Ελένη Μπακοπούλου) και ότι πρωταγωνιστεί με το όνομά του στο λίαν χορταστικό μυθιστόρημα του Ρικάρντο Μπακέλι Ο Διάβολος στο Ποντελούνγκο (μτφ. Τόνια Τσίτσοβιτς – Radin, εκδ. Κριτική).
