Η εσωτερική αυτοεξορία ενός κλασικού

Ο Ιβάν Μπούνιν υπήρξε ο πρώτος ρώσος συγγραφέας που κέρδισε το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας (το 1933). Ενας μάστορας της ρωσικής γλώσσας, ανέδειξε με εμφατικό τρόπο την τραγικότητα των καθημερινών πραγμάτων και τα δραματικά αδιέξοδα του ήρωα που θα κληθεί κυρίως να καθορίσει τη μοίρα του. Στις «Αυτοβιογραφικές σημειώσεις» του, που περιλαμβάνονται στα «Απαντά» του, ο συγγραφέας είναι ανελέητος απέναντι σε μια πλειάδα διάσημων ομοτέχνων του που πήραν υπό την «προστασία» τους τα ρωσικά γράμματα για δεκαετίες.

Στις προσωπικές του σκέψεις που διαβάζουμε εδώ δεν χαρίζεται σε κανέναν: Γκόρκι, Μαγιακόφσκι, Γεσένιν, Αντρέγεφ, μοντερνιστές κ.ά., για να αναφέρουμε μερικούς γνωστούς άξονες. Για να αποφύγουμε τις παρεξηγήσεις, οφείλουμε να σημειώσουμε πως τα κείμενά του απέχουν από τον λίβελο. Διότι εμπεριέχουν την πολιτική σκέψη και την ηθική στάση ενός λογοτέχνη που έλαβε ενεργό μέρος στον πόλεμο ιδεών της χώρας του και της Ευρώπης ευρύτερα. Το πρώτο που ενδιαφέρει τον Μπούνιν είναι η προσβλητική ανακολουθία λόγων και πράξεων. Το δεύτερο που εντοπίζει είναι το παρασκηνιακό, αλλοιωτικό αλισβερίσι των διανοουμένων με τους κυβερνητικούς αξιωματούχους. Το τελευταίο δε είναι υπεύθυνο για το χτίσιμο υπερδιογκωμένων περσόνων των ρωσικών γραμμάτων που υπάρχουν ακόμη και σήμερα ως σημεία αναφοράς. Παράλληλα ο Μπούνιν δεν αφήνει το παραμικρό παραθυράκι για τη «δικαίωση» όσων αισθάνονταν αδικημένες μεγαλοφυΐες.

Ο Μπούνιν, μιμούμενος το παράδειγμα των Πούσκιν και Λέρμοντοφ, μυήθηκε από μικρός στα μυστικά της ποίησης. Υστερα αποκήρυξε μεγάλο μέρος της, για να στραφεί αποκλειστικά στα εδάφη του Τολστόι (με τις εσωτερικές αντινομίες του), όπως και του Τσέχοφ (αν και για πολλά θεατρικά του ο Μπούνιν εκφράζει σοβαρές αντιρρήσεις).

Ανθρωπος συντηρητικός και σκεπτόμενος, θεωρούσε τον εαυτό του - και ήταν τελικά - ως τον τελευταίο των κλασικών. Τον τελευταίο κρίκο μιας εστεμμένης γραμματείας που είχε ως «αποστολή» να συλλάβει τις πολυπλοκότητες του κόσμου τούτου. Ηρθε αργά στη ζωή, όπως σημειώνει στωικά. Για να αντιμετωπίσει τις μεγάλες και αιματοβαμμένες ανακατατάξεις των αρχών του 20ού αιώνα. Του Νώε τού έτυχε μόνο ένας κατακλυσμός, αναφέρει με ειρωνικό τρόπο ο Μπούνιν, η αισθητική του οποίου απείχε από εκείνη των συμβολιστών του Αργυρού Αιώνα. Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Ο νομπελίστας δεν μπορούσε να αντέξει το απέραντο φρενοκομείο, όπως αναφέρει, που είχε καταντήσει η νέα Ρωσία. Γεμάτη κινήματα, «λίγκες», μπόλικη μνησικακία, φαντασιομανία, επαναστατικό εξωτισμό και συνεδριάσεις αλλοπρόσαλλων επιδιώξεων. Ετσι, όπως έλεγε ο ίδιος, «ζούσαμε ημέρες παρακμής, θεομαχίας, συμβολισμού και μοντερνισμού. Από εκεί περάσαμε στον μυστικισμό, στις ουτοπίες, λίγο αναρχισμός, λίγο κομμουνισμός και αρκετός δεσποτισμός. Φτάσαμε στην εποχή του Απόλλωνα και του Διονύσου και από εκεί στον ακμαιισμό και τις μεγάλες υπόγειες μάχες των κέντρων εξουσίας». Και όλα τα παραπάνω, υπό τη διαλυτική καθοδήγηση αδίστακτων πολίτμπιρο και της αυλής.

Η σκέψη και η τέχνη του εκτοξεύονται λίγο πριν από το τέλος του 19ου αιώνα. Εχει κυκλοφορήσει την ποιητική συλλογή «Κάτω από τον ανοιχτό ουρανό» και τον τόμο ιστοριών «Στην άκρη του κόσμου και άλλα διηγήματα». Αρχίζει τις μεταφράσεις και τιμάται για πρώτη φορά με το Βραβείο Πούσκιν, θα ακολουθήσει και δεύτερη. Περί το 1910 θεωρείται ήδη το ανερχόμενο ισχυρό χαρτί των ρωσικών γραμμάτων και εν μέσω θυέλλης ορίζεται μέλος της Ακαδημίας. Ισορροπεί σ' ένα εύθραυστο σκοινί. Οι νεότεροι δεν τον θέλουν λόγω της «ρωσικότητάς» του, οι παλιότεροι απειλούνται. Γράφει το μικρό μυθιστόρημα «Το χωριό», όπως και άλλες συλλογές με διηγήματα και ποιήματα. Διακρίνονται για την αγωνία του συγγραφέα να κοιτάξει στα μάτια την ανθρώπινη περιπέτεια. Τη θλίψη που πηγάζει από την απουσία νοήματος στο παρόν. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος έχει ήδη ξεκινήσει.

Το τραυμα της επανάστασης

Την επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1917, όπως και του Οκτωβρίου αργότερα, τη βιώνει τραυματικά. Αυτοεξορίζεται στο Παρίσι. Εκείνο που έδωσε στον νομπελίστα λαβές για δριμύτατη κριτική ήταν, όπως διαβάζουμε εδώ, οι πονηριές πολλών και ονομαστών συναδέλφων του στο να γίνουν αρεστοί από το νέο καθεστώς. Εξαρχής τις αντιμετώπισε με καχυποψία και αργότερα εχθρικά. Η κριτική του εστιάζεται στο πώς ο δημιουργός επιτρέπει στον μηχανισμό της προπαγάνδας να ενσωματωθεί στο έργο του, προσαρμόζοντάς το στις επιδιώξεις της. Από εκεί και πέρα το προπαγανδιστικό υλικό αναπαράγεται, υπό την επίφαση της τέχνης. Μια απολύτως συνειδητή διαδικασία, κατά τον Μπούνιν, που εκτός του ότι διαστρέφει το καλλιτεχνικό συμβάν είναι αποτέλεσμα ενός διαβρωμένου νου. Στη χειραφέτηση ο νομπελίστας συγγραφέας δεν έκανε εκπτώσεις. Ο συγγραφέας δεν είναι έρμαιο. Ούτε απαλλάσσεται ευθυνών. Οι εξόφθαλμες αλλαγές στρατοπέδων και ιδιαίτερα τα νέα υμνολόγια εκεί όπου κάποτε υπήρχαν αναθέματα και διώξεις αποτελούν κόκκινο πανί για τον Μπούνιν και επιτίθεται σφοδρά. Η εξουσία πάντα βρίσκει τρόπους να ανατροφοδοτείται, αλλά η πνευματική παρακμή, οι παρασκηνιακές εξυπηρετήσεις και κυρίως οι δολοφονίες χαρακτήρων είναι ανεπίτρεπτες.

Παράδειγμα, ο Αλεξάντερ Μπλοκ. Από τους πιο σημαντικούς ποιητές του 20ού αιώνα, θεωρούνταν πνεύμα ανυπότακτο. Λίγο πριν από την επανάσταση του Φεβρουαρίου, ο Μπλοκ κυκλοφορεί το περίφημο ποίημα «Οι Δώδεκα». Εξέφραζε ακόμη αμφιβολίες. Αμέσως μετά, με το που αναλαμβάνει η προσωρινή κυβέρνηση και συλλαμβάνει όλους τους υπουργούς του τσάρου, ο Μπλοκ προσκαλείται στην Εκτακτη Επιτροπή και λαμβάνει ενεργό μέρος στις ανακρίσεις, με σκοπό την απόσπαση μυστικών. Ο Μπούνιν αποκαλύπτει ότι ο μισθός γι' αυτήν τη θέση ήταν 600 ρούβλια! Σε λίγο έλαβε σάρκα και οστά η Μεγάλη Οκτωβριανή. Τα μέλη της προσωρινής κυβέρνησης κλείνονται φυλακή. Ο Μπλοκ αλλάζει το αφήγημά του. Ομολογεί το υψηλό και καθαρό επαναστατικό του φρόνημα και γίνεται γραμματέας του διαβόητου Λουνατσάρσκι της πολιτιστικής επανάστασης.

Στις «Αυτοβιογραφικές σημειώσεις» παρατηρούμε τη θανάσιμη αλληλεξάρτηση του πολιτισμού με την εφαρμοσμένη πολιτική. Τις τοξικές φιλοδοξίες που σκεπάζουν τα πάντα. Ο Μπούνιν πέρασε τα τελευταία του χρόνια πολύ δύσκολα. Απομονωμένος και πνευματικά κουρασμένος, έριξε μαύρη πέτρα στο παρελθόν του. Από το οποίο δεν απέμεινε τελικά κανείς.

{1BSYG}Ιβάν Μπούνιν{1BSYG}{2BTIT}Αυτοβιογραφικές σημειώσεις{2BTIT}{3BEKD}Mτφ. Ευγενία ΚριτσέφσκαγιαEκδ. Οροπέδιο, σελ. 220Τιμή 14,80 ευρ{3BEKD}ώ