Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
Αν είστε συνδρομητής μπορείτε να συνδεθείτε από εδώ:
Σύνδεση μέλους
Αν θέλετε να γίνετε συνδρομητής μπορείτε να αποκτήσετε τη συνδρομή σας εδώ:
Εγγραφή μέλους
Στην ιστορία οι πανδημίες είναι καταλυτικές καμπές που παράγουν συνέπειες σε βάθος δεκαετιών ή αιώνων, ενώ αλληλοτροφοδοτούνται με πολεμικές συρράξεις. Η επιδημία πανώλης του 14ου αιώνα, που αφάνισε το ένα τρίτο των Ευρωπαίων, υπήρξε αιτία αμφισβήτησης της καθολικής Εκκλησίας από τον προτεσταντισμό και τους θρησκευτικούς πολέμους τον 16ο και 17ο αιώνα, επειδή απέτυχε να ανακόψει την ανθρώπινη τραγωδία. Η «ισπανική» ευλογιά θέρισε τους ιθαγενείς της Λατινικής Αμερικής τον 16ο αιώνα διευκολύνοντας την επιβολή λίγων αποικιοκρατών.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το οικείο φαινόμενο των πανδημιών ξεθώριασε εξαιτίας της ραγδαίας προόδου ιατρικής και τεχνολογίας. Μεταψυχροπολεμικά, η ανθρωπότητα βυθίστηκε στην παγκοσμιοποιημένη επικοινωνία και κατανάλωση πεπεισμένη ότι η επιστήμη θα αντιμετώπιζε οποιαδήποτε ασθένεια στη Δύση, ενώ οι επιδημίες του Τρίτου Κόσμου θεωρούνταν τοπικά φαινόμενα. Οι περιπτώσεις τoυ SARS (2002) και του Η1Ν1 (2009) επιβεβαίωσαν την αίσθηση ανωτερότητας.
Ο κορωνοϊός γκρέμισε τις ψευδαισθήσεις. Η υφήλιος συγκλονίζεται ένα χρόνο τώρα με βασικό όπλο την προνεωτερική καραντίνα. Οι απώλειες υπολείπονται π.χ. της ισπανικής γρίπης του 1918-1920 (τουλάχιστον 20 εκατομμύρια), αλλά αφήνουν εντονότερο αποτύπωμα. Ιδίως στις ευρωπαϊκές κοινωνίες «της αφθονίας», οι οποίες είναι λιγότερο εξοικειωμένες με την αρρώστια και τον θάνατο, περισσότερο εκτεθειμένες στις διαταραχές της παγκόσμιας εφοδιαστικής αλυσίδας, αλλά και δημοκρατικές με ισχυρή κοινή γνώμη.
Σαν ευαίσθητο βαρόμετρο δημοκρατίας, οι αμερικανικές εκλογές έδειξαν τον εύφλεκτο χαρακτήρα της βουβής κοινωνικής δυσαρέσκειας. Η εκλογική ήττα του απερχόμενου προέδρου Τραμπ αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό στην ανεπαρκή αντιμετώπιση της πανδημίας και των κοινωνικών συνεπειών της. Η έκρηξη οργής των Αφροαμερικανών εναντίον της αστυνομικής βίας την άνοιξη του 2020 εξέφρασε, μεταξύ άλλων, αγανάκτηση για τις ανισότητες που διεύρυνε η πανδημία: η ανεργία λόγω Covid-19 ήταν υψηλότερη στους Αφροαμερικανούς (16,7%,) από ό,τι στους λευκούς (14,2%).
Οι επιδόσεις της ΕΕ δεν είναι καλύτερες. Ο βασιλιάς της Σουηδίας παραδέχθηκε ότι η χώρα του απέτυχε στη στρατηγική για τον κορωνοϊό με 350.00 κρούσματα και πάνω από 7.800 θανάτους σε πληθυσμό 10 εκατομμυρίων. Σύμφωνα με τον βρετανό υπουργό Υγείας, η Βρετανία έλαβε ελλιπή μέτρα επειδή υποτίμησε την απειλή. Στη Γαλλία ξέσπασαν ταραχές όταν οι αποτυχίες στην πανδημία συνδυάστηκαν με την κυβερνητική προσπάθεια να προτεραιοποιήσει την αστυνόμευση. Τα φαινόμενα δεν είναι περιστασιακά. Το ΔΝΤ, που ιδρύθηκε πάνω στα ερείπια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, προειδοποιεί ότι αναμένονται κοινωνικές συγκρούσεις μετά την πανδημία, όταν οι άνθρωποι θα μετρούν ζώντες και νεκρούς. Κρίσεις τέτοιου βεληνεκούς τείνουν να μετατρέπουν κοινωνικές ανισότητες από οικονομικά σε - πολύ πιο δυσεπίλυτα - ταυτοτικά ζητήματα τροφοδοτώντας έναν φαύλο κύκλο πολιτικής αστάθειας και οικονομικής δυσπραγίας. Συνεπώς, τα κράτη καλούνται να κάνουν μεταρρυθμίσεις πριν φτάσουν εκεί. Η αλλαγή προϋποθέτει πολιτική καινοτομία, εν μέρει και «δημιουργική καταστροφή».
Η ΕΕ καλείται να επανεφεύρει τον εαυτό της σε βαθμό συγκρίσιμο με τη μεταμόρφωση που επέφερε η Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992) στην ισορροπία εθνικού κράτους - υπερεθνικής ολοκλήρωσης. Πρώτος υποψήφιος για ανακαίνιση είναι οι συντηρητικές πολιτικές συνοχής. Δύσκολα θα ξεχάσουν οι χειμαζόμενοι Ευρωπαίοι ότι η πλούσια ΕΕ άργησε να συνδράμει οικονομικά τα μέλη της. Τα κονδύλια ανάκαμψης μειώθηκαν μεταξύ Ιουλίου και Οκτωβρίου 2020 από 750 δισ. ευρώ σε 672,5 δισ. ευρώ με τα μισά σχεδόν να είναι δυνητικά δάνεια, ενώ τα χρήματα θα γίνουν αισθητά στους πολίτες όταν η πανδημία θα υφίεται. Η σύγκριση με τις ΗΠΑ είναι καταλυτική, όπου διατέθηκαν αμέσως επιχορηγήσεις από πακέτο ύψους $4 τρισ. που αναμένεται να ξεπεράσει τα $7 τρισ.
Η ΕΕ επενδύει στον μαζικό εμβολιασμό περισσότερο από ό,τι στην οικονομική της παρέμβαση. Παρ' όλα αυτά, έδειξε επιστημονική υστέρηση στην παρασκευή εμβολίου, παρά τους πακτωλούς χρημάτων που δίνονται σε ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα για να τη διαφημίζουν. Σαν δείγμα μιας ευρύτερης πολιτικής και τεχνολογικής υστέρησης, προφανώς δεν συνάδει με την πολιτική καινοτομία που απαιτεί η μετα-Covid εποχή. Το Brexit, η αναβολή επιβολής κυρώσεων στην παραβατική Τουρκία, η στενότερη συνεργασία του ευρωπαϊκού Νότου με συμμετοχή της Γαλλίας ενθαρρύνουν τις κεντρόφυγες δυνάμεις που προκαλεί η κυρίαρχη διαχειριστική λογική.
Ενα δεύτερο επίπεδο μεταρρυθμίσεων αφορά τον ρόλο του κράτους. Με δεδομένη την επιβράδυνση της υπερπαγκοσμιοποίησης (slowbalizaton) που είχε ξεκινήσει στην οικονομική κρίση του 2008, η ΕΕ καλείται να αναθεωρήσει την αντίληψη των τελευταίων 30 ετών, ότι η ανάπτυξη παρέχεται από τις αγορές, ενώ το κράτος είναι χρήσιμο μόνον ως οικονομικός μεταπράτης. Η πανδημία υπόσχεται να επαναφέρει το κράτος ως στρατηγικό επενδυτή. Αυτή την κατεύθυνση δείχνει η μείωση των μεγάλων ιδιωτικών επενδύσεων, η διογκούμενη ανεργία και η δραματική μείωση όχι μόνον της προσφοράς αλλά και της ζήτησης. Η απροθυμία των ανθρώπων να καταναλώνουν επιδεινώνει την ανεργία αυξάνοντας τις απαιτήσεις για κρατική παρέμβαση και προστασία. Οι μαζικές ανάγκες περίθαλψης και οικονομικής στήριξης στέλνουν στο περιθώριο σχέδια ιδιωτικοποιήσεων σε τομείς πάλαι ποτέ κοινωνικών αγαθών: εκπαίδευση, εργασία, κοινωνική ασφάλιση, μεταφορές, συγκοινωνίες, τηλεπικοινωνίες.
Η διπλή πρόκληση προσαρμογής στα νέα δεδομένα είναι αναπόφευκτη για τα ευρωπαϊκά κράτη και την ΕΕ. Ουσιαστικά, η πανδημία πιέζει να επιταχυνθούν αλλαγές που εκκρεμούν από καιρό. Ωστόσο, είναι καταλύτης, όχι παροδικό επεισόδιο. Και μας στέλνει ήδη σε άλλη εποχή.
Η Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια και διευθύντρια του Κέντρου Ελληνικής και Διεθνούς Ιστορίας (ΚΕΔΙΣ) του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
