Αναζήτηση
Από μια παράξενη ιδιοτροπία της ιστορίας της λογικής, οι Κρητικοί έδωσαν χωρίς να φταίνε το όνομά τους στο διάσημο «παράδοξο του ψεύτη». Ο Κρητικός Επιμενίδης φέρεται ότι έγραψε πως «Οι Κρήτες είναι πάντα ψεύτες». Αν ο Επιμενίδης έλεγε ψέματα, έλεγε την αλήθεια –και άρα έλεγε ψέματα.
Κάτι αντίστοιχο μπορεί να πει κανείς και για τον Ντόναλντ Τραμπ: ακόμα και όταν λέει την αλήθεια, πολλοί θεωρούν πως λέει ψέματα –και άρα μένει αληθινός στον εαυτό του. Υποστήριζε για χρόνια, χωρίς άλλα στοιχεία πέραν των ανώνυμων πηγών που αποκαλούσε «εξαιρετικά αξιόπιστες», ότι το πιστοποιητικό γέννησης του Μπαράκ Ομπάμα είναι πλαστό. Κατά τις προκριματικές εκλογές του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος συνέδεσε τον πατέρα του αντιπάλου του, γερουσιαστή Τεντ Κρουζ, με τη δολοφονία του Τζον Φ. Κένεντι. Εχει προωθήσει την κομπογιαννίτικη ιδέα πως τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό και έχει υπαινιχθεί, μεταξύ άλλων, πως η κλιματική αλλαγή είναι ένα κινεζικό hoax (απάτη) με στόχο να σακατευτεί η αμερικανική οικονομία.
Ανέκαθεν υπήρχε μια ακμάζουσα αγορά για τις ψευδείς πληροφορίες, τις πλαστογραφήσεις, τις απάτες και τις θεωρίες συνωμοσίας. «Η Ιστορία είναι μία απόσταξη φημών» έγραφε ο Τόμας Καρλάιλ τον 19ο αιώνα. Οι πωλητές του ψεύδους κατασκευάζουν πληροφορίες για χρήμα ή πολιτικό κέρδος∙ υπάρχουν πάντα πρόθυμοι αγοραστές ανάμεσα στους εύπιστους, τους λάγνους ή τους εκδικητικούς. Και το κουτσομπολιό είναι πάντα διασκεδαστικό.
Η διασημότερη πλαστογράφηση είναι ενδεχομένως «Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών». Πιθανώς κατασκευασμένα για χρήματα, υποτίθεται πως αποτελούν απόδειξη ενός εβραϊκού σχεδίου κυριαρχίας του κόσμου. Κυκλοφόρησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1900 από την τσαρική μυστική αστυνομία ώστε να δικαιολογήσουν τα αντιεβραϊκά πογκρόμ του καθεστώτος. Και έγιναν τα θεμέλια της αντισημιτικής λογοτεχνίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, με φρικτές συνέπειες.
Ποιο είναι λοιπόν το καινούργιο; Η προσοχή που δίνεται στις ψευδείς πληροφορίες σήμερα πηγάζει από την απίστευτη ταχύτητα με την οποία ταξιδεύουν οι ψηφιακά κατασκευασμένες πληροφορίες ανά τον κόσμο. Στο παρελθόν έπρεπε κανείς να καταφέρει να ξεγελάσει λιγότερο ή περισσότερο ευυπόληπτα μέσα ενημέρωσης προκειμένου να εμφυτεύσει ψευδείς ειδήσεις. Τώρα οι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να γίνουν viral μέσω των σόσιαλ μίντια, σαν έναν σύγχρονο Μαύρο Θάνατο.
Το σημαντικό ερώτημα είναι πώς θα επηρεάσουν όλα αυτά τη δημοκρατία. Θα απελευθερώσει άραγε τους ανθρώπους από τη χειραγώγηση της σκέψης αυτή η πρωτοφανώς εύκολη πρόσβαση στην ενημέρωση; Ή θα την ενισχύσει σε σημείο να πνιγεί απλώς η δημοκρατία σε μια θάλασσα χειραγώγησης;
Τόσο οι αισιόδοξοι όσο και οι απαισιόδοξοι έχουν καλά επιχειρήματα. «Η γνώση είναι δύναμη» λένε οι αισιόδοξοι. Που σημαίνει πως όσο περισσότερες πληροφορίες γίνονται διαθέσιμες, τόσο πιο ενημερωμένοι θα είναι οι ψηφοφόροι, άρα και τόσο ικανότεροι να υποχρεώνουν τους παγκόσμιους ηγέτες να λογοδοτούν.
Αλλά οι πληροφορίες, επισημαίνουν οι απαισιόδοξοι, δεν είναι γνώση. Πρέπει να δομηθούν για να γίνουν γνώση. Θεσμοί όπως τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, οι εφημερίδες και τα πολιτικά κόμματα έπαιζαν παραδοσιακά αυτόν τον ρόλο. Αλλά η ψηφιακή τεχνολογία είναι θεσμικά γυμνή. Δεν παρέχει διαρθρωτικό μηχανισμό, άρα ούτε και έλεγχο επί της διάδοσης απόψεων χωρίς γνώση.
Τα σόσιαλ μήντια έχουν αναμφισβήτητα παίξει ρόλο στην άνοδο της λαϊκιστικής πολιτικής που ακμάζει σε έναν τέτοιο περιβάλλον. Αριστεροί λαϊκιστές όπως ο Τζέρεμι Κόρμπιν στη Βρετανία, ο Μπέρνι Σάντερς στις ΗΠΑ και ο Ζαν-Λικ Μελανσόν στη Γαλλία δέχθηκαν σημαντική ώθηση από την ικανότητα των σόσιαλ μίντια να προσπερνούν τις παραδοσιακές πηγές ενημέρωσης. Κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο ωφελήθηκαν δεξιοί λαϊκιστές, όπως ο Τραμπ, η Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία και ο Γκέερτ Βίλντερς στην Ολλανδία. Και οι δύο πλευρές καταγγέλλουν εδραιωμένα μέσα ενημέρωσης για κατασκευή ψευδών ειδήσεων.
Ισως η αγορά των ειδήσεων να βρει τελικά τη δική της ισορροπία ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα. Ενα τμήμα του πληθυσμού πάντα θα είναι πρόθυμος αγοραστής ψευδών ειδήσεων∙ αλλά η πλειονότητα θα μάθει να κάνει τον διαχωρισμό ανάμεσα στις αξιόπιστες και τις αναξιόπιστες πηγές.
Ο Ρόμπερτ Σκιντέλσκι είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο του Warwick, συγγραφέας μιας τρίτομης βιογραφίας του Τζον Μέιναρντ Κέινς και μέλος της βρετανικής Βουλής των Λόρδων. Ξεκίνησε την πολιτική του καριέρα στο Εργατικό Κόμμα.
