Η πικρή ειρωνεία ενός ουμανιστή

Ο Πολωνός Ζμπίγκνιου Χέρμπερτ (1924-1998) είναι ένας από τους αξιολογότερους ποιητές του 20ού αιώνα και η επιλογή 75 ποιημάτων του στο βιβλίο Τιμές στον μικρό θεό της ειρωνείας έχει σημασία επειδή μας προσφέρει την ευρύτερη μέχρι σήμερα παρουσίαση του έργου του στην Ελλάδα. Επιπρόσθετα όμως η σημασία του βιβλίου έγκειται στην ποιότητα τόσο των μεταφράσεων του ποιητή Χάρη Βλαβιανού όσο και της εισαγωγής με την οποία ο ίδιος πλαισίωσε τα ποιήματα. Ο Βλαβιανός ως άξιος μεταφραστής και συνάμα πολύ καλός γνώστης της ξένης ποίησης δεν χρειάζεται συστάσεις. Υστερα από συστηματική μεταφραστική εργασία σχεδόν τριών δεκαετιών συγκρότησε, στοιχισμένο δίπλα στο αναγνωρισμένο ποιητικό έργο του, ένα μεγάλο μεταφραστικό σώμα βιβλίων που περιλαμβάνει τις ελληνικές αποδόσεις ποιημάτων γραμμένων από δεκάδες σημαντικούς ποιητές, κυρίως της αγγλικής γλώσσας. Το 2001 είχε προηγηθεί ένα βιβλίο που περιέλαβε 38 μεταφρασμένα από τον Βλαβιανό ποιήματα του Χέρμπερτ. Τώρα τα ποιήματα, που μεταφράστηκαν από τις αποδόσεις τους στην αγγλική γλώσσα κυρίως του επίσης σημαντικού πολωνού ποιητή Τσέσλαβ Μίλος, σχεδόν διπλασιάστηκαν, ενώ η εισαγωγή περιλαμβάνει βασικές πληροφορίες για τη ζωή του Χέρμπερτ, στοιχεία που συνδέουν την ποίησή του με το πολωνικό ιστορικοπολιτικό πλαίσιο του 20ού αιώνα και καίριες παρατηρήσεις για την ερμηνεία και την αισθητική αξία του ποιητικού έργου του. Σε συνάρτηση με όσα έγραψε στην εισαγωγή του, ο Βλαβιανός επέλεξε να μην κατατάξει σε χρονική σειρά τα ποιήματα, αλλά να τα χωρίσει σε τέσσερις ομάδες – θεματικούς κύκλους.

Εύστοχα ο Βλαβιανός στην εισαγωγή του επισημαίνει ότι το κλειδί αφενός για την κατανόηση της ποίησης του Χέρμπερτ και αφετέρου για τον εντοπισμό του πυρήνα της αισθητικής δραστικότητάς της είναι η ειρωνεία. Ως ειρωνικός και συνάμα ιστορικός ποιητής ο Χέρμπερτ έχει εκλεκτική συγγένεια με τον Καβάφη, όπως εκλεκτική συγγένεια έχει και ο Βλαβιανός με τον Χέρμπερτ, καθώς ένα ποιητικό βιβλίο του πρώτου έχει τιτλοφορηθεί Ο άγγελος της Ιστορίας. Αν υπάρχει, πάντως, μεταξύ του Χέρμπερτ και του Καβάφη μια αξιοσημείωτη διαφορά, αυτή έγκειται στο ότι ο Πολωνός είναι επιπλέον ένας πολιτικός ποιητής. Πολιτικός όχι επειδή η ποίησή του υποστηρίζει κάποια συγκεκριμένη ιδεολογία, αλλά υπό την έννοια ότι το μεγαλύτερο μέρος της λειτουργεί ως ένας πικρόχολος στοχασμός για τις άμεσες και τραγικές συνέπειες της πολιτικής ιστορίας στις ζωές των ανθρώπων. Το σημείο όπου ο ιστορικός και ο πολιτικός ποιητής Χέρμπερτ συναντώνται μπορεί να συμπυκνωθεί σε ό,τι συνιστά την καίρια διδαχή της ποίησής του: η ιστορία, πραγματωμένη σε δυναμική μέσω των πολιτικών συγκυριών της, είναι ένας μηχανισμός άσκησης βίας στις ζωές των αδύναμων ανθρώπων. Ποια ιστορία; Η ιστορία του δυτικού πολιτισμού, κορυφωμένη στα ιστορικά δράματα του 20ού αιώνα.

Σύγκριση με Ελληνες

Οι μεταφράσεις των ποιημάτων του Χέρμπερτ προσφέρουν την ευκαιρία για τη σύγκρισή του με τους έλληνες μεταπολεμικούς ποιητές, ιδίως εκείνους που χαρακτηρίστηκαν πολιτικοί ή κοινωνικοί ποιητές (ο πολωνός ποιητής ανήκει στην ίδια γενιά με τον Μανόλη Αναγνωστάκη που γεννήθηκε το 1925). Αυτή η σύγκριση έχει ενδιαφέρον επειδή ο Χέρμπερτ και οι έλληνες μεταπολεμικοί πολιτικοί ποιητές βίωσαν αντίστοιχες συνθήκες πολιτικής καταπίεσης και διώξεων, ο πρώτος εξαιτίας της ένταξης της χώρας του στο κομμουνιστικό μπλοκ της Ανατολικής Ευρώπης ύστερα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δεύτεροι ύστερα από την ήττα της ελληνικής Αριστεράς στον Εμφύλιο. Κοινός είναι βέβαια ο ουμανιστικός πυρήνας της ποίησης τόσο του Χέρμπερτ όσο και των ελλήνων ποιητών, αλλά παράλληλα διαφέρουν ριζικά και τα θέματα και η ποιητική έκφρασή τους.

Στο δοκίμιό του «Η ακαταστασία της μεταπολεμικής ελληνικής ποίησης» (1984), ο ποιητής και κριτικός Βύρων Λεοντάρης (1932-2014) διαπίστωσε εύστοχα ότι «η επιμονή των ποιητολόγων να ξορκίζουν τη φορτισμένη με επαναστατικότητα αίσθηση ήττας, περιορίζοντάς την προκειμένου για την ελληνική μεταπολεμική ποίηση, σε σύνδεσή της μόνο με τις συγκεκριμένες ελληνικές περιπέτειες του μεταπολεμικού ελληνικού κοινωνικού κινήματος ή υποβιβάζοντάς την σε απλή «ηττοπάθεια», συνιστά διαστρέβλωση και των εννοιών και της πραγματικότητας». Σήμερα, όμως, μπορούμε να διακρίνουμε ότι ο περιορισμός στις «συγκεκριμένες ελληνικές περιπέτειες» χαρακτήρισε σε μεγάλο βαθμό και το ίδιο το έργο των μεταπολεμικών πολιτικών ποιητών, λόγω της θεματικής εντοπιότητάς του (της αγκίστρωσής του στις ελληνικές συνθήκες του ιστορικού δράματος), του κοινωνικού ρεαλισμού, της έντονης βιωματικότητας και του δραματικού ύφους του.

Συγκινεί και σήμερα

Το αποτέλεσμα αυτού του περιορισμού είναι ότι οι σημερινοί αναγνώστες, και ιδίως οι νέοι, φορείς διαφορετικών βιωμάτων σε μια εποχή αποϊδεολογικοποίησης, διαβάζουν την ελληνική μεταπολεμική πολιτική ποίηση ως πολύ μακρινή ή και εντελώς ανοίκεια. Αντιθέτως, ο Χέρμπερτ έκανε επιλογές που τον ανέδειξαν σε έναν διαχρονικό ουμανιστή που μπορεί να συγκινήσει και τον σημερινό αναγνώστη. Τα στοιχεία της ποίησής του που την κάνουν διαχρονική είναι, εκτός της ειρωνείας που ήδη αναφέρθηκε, η σαφής απόσταση από την ιστορική επικαιρότητα και την πολωνική εντοπιότητα, η αποφυγή της θεματοποίησης προσωπικών βιωμάτων, η λιτότητα και η ψυχρότητα των εκφραστικών μέσων, το στοχαστικό βάθος και η λόγια συγκρότηση των θεμάτων που βασίζονται στην αξιοποίηση ενός μεγάλου γραμματειακού, μυθολογικού και ιστορικού υλικού, τέτοιου που εκτείνεται, π.χ., από τον Προκρούστη, τον Αρίωνα, τον Προμηθέα, τον Μάρκο Αυρήλιο, τον Καλιγούλα, τον Βαραββά, τον Χριστό και τον Αμλετ μέχρι τον Δάντη, τη Μαρία Ρασπούτιν και τον τελευταίο τσάρο.