Είναι σταρ μέσα στο κάδρο τους

Οταν φτάνεις επιτέλους μπροστά στο αντικείμενο του πόθου –στην ξύλινη κυκλική αίθουσα του μουσείου που στεγάζει τη συλλογή Φρικ στη Νέα Υόρκη –διαπιστώνεις, με έκπληξη είναι η αλήθεια, ότι το έργο με την κορνίζα του είναι πλαισιωμένο από μια δεύτερη κορνίζα για να φαντάζει περισσότερο ογκώδες και να καταλαμβάνει περισσότερο χώρο.

Και βεβαίως, όπως κάθε δημοφιλές αστέρι που σέβεται τον εαυτό του, έτσι και το «Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι» κάνει περιοδεία. Για όσο χρονικό διάστημα θα ανακαινίζεται το σπίτι της στη Χάγη –το Μουσείο Μάουριτσχοϊς –εκείνη ταξιδεύει στον κόσμο. Ξεκίνησε από την Ανατολή, τώρα βρίσκεται στις Ηνωμένες Πολιτείες και από τον Φεβρουάριο θα μετακομίσει στην Μπολόνια της Ιταλίας.

Η προπώληση εισιτηρίων ξεκίνησε την περασμένη άνοιξη, παρά το γεγονός ότι η άφιξη ήταν προγραμματισμένη για τις 22 Οκτωβρίου. Την προπώληση συνόδευε και ένα σύντομο διαφημιστικό σλόγκαν, αρκετό για να ξυπνήσει τον θαυμασμό, αλλά και να προκαλέσει άγχος ώστε το κοινό να σπεύσει να αγοράσει εισιτήρια: «Μία φορά και ποτέ ξανά». Το μήνυμα ήταν σαφές. Πρόκειται για ένα μοναδικό γεγονός στο οποίο πρέπει να είναι κάποιος εκεί, να συναντήσει το «Κορίτσι» πριν «εξαφανιστεί».

Το γεγονός ότι η έδρα του είναι στη Χάγη την καθιστά τρόπον τινά ανύπαρκτη για τον μέσο Αμερικανό. «Αόρατα» όμως είναι και τα υπόλοιπα έργα που την συνοδεύουν, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τους συνεργάτες των αστέρων. Ποιος τους δίνει σημασία; Είναι εκεί απλώς για να τους πλαισιώνουν. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι στις διαφημιστικές πινακίδες, στις εφημερίδες, στις συζητήσεις μοναδικό θέμα είναι το «Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι».

Δεν είναι η πρώτη φορά που εμφανίζεται το συγκεκριμένο φαινόμενο, ένα έργο τέχνης να τραβά όλα τα βλέμματα και τελικά να αποδεικνύεται αρκετό για να στηθεί μια ολόκληρη έκθεση, καθώς κάτι ανάλογο συμβαίνει όταν ταξιδεύει και το δεύτερο διασημότερο έργο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι μετά τη «Μόνα Λίζα», την «Κυρία με την ερμίνα». Εδώ όλοι σπεύδουν για το «Κορίτσι» και μόνο γι’ αυτό, αδιαφορώντας για τον Ρέμπραντ (έργα του οποίου συνεκτίθενται), για τη μόνιμη συλλογή Φρικ, για τους χειμερινούς κήπους του μουσείου.

Δικαιολογείται όμως τέτοια εμμονή; Πρώτα από όλα το «Κορίτσι» το γνωρίζουμε πριν ακόμη το συναντήσουμε. Η φήμη του ολοένα και αυξάνεται, χωρίς να ακολουθεί φρενήρεις ρυθμούς. Η καταγωγή του είναι αβέβαια. Χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, περί το 1665. Ο Βερμέερ ήταν γνωστός όσο βρισκόταν εν ζωή. Μετά θάνατον ξεχάστηκε. Μαζί του πέρασε στη λήθη και το «Κορίτσι». Οταν ανακαλύφθηκε, μετατράπηκε σε είδωλο. Για χάρη του γράφτηκαν δύο βιβλία (της Μάρθα Μορατσόνι «Το κορίτσι με το τουρμπάνι» και της Τρέισι Σεβαλιέ «Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι»), και γυρίστηκε ταινία με την Σκάρλετ Γιόχανσον βασισμένη στο δεύτερο βιβλίο. Η δημοτικότητα του εκτοξεύτηκε. Δεν έγινε μόνο διάσημο, αλλά και δημοφιλές.

Ωστόσο όλοι ξέρουν ότι υπήρξε, γενικά και αόριστα. Λεπτομέρειες όμως όχι, με αποτέλεσμα μια αχλή μυστηρίου να τυλίγει την παρουσία του. Ηταν η κόρη του καλλιτέχνη; Η υπηρέτρια του σπιτιού ή μήπως η ερωμένη του; Ηταν αλλοδαπή, ίσως από έναν τόπο εξωτικό; Μήπως μια κοπέλα του λαού με ένα σκουλαρίκι κάποιας αριστοκράτισσας; Μήπως το μαργαριτάρι είναι πολύ μεγάλο για να είναι αληθινό; Στην πραγματικότητα, υποστηρίζουν οι ειδικοί, πως πρόκειται για δυο πινελιές που δημιουργούν μια ψευδαίσθηση.

Ο,τι και να ισχύει, το βέβαιο είναι ότι το «Κορίτσι» που κοιτάζει τον κόσμο σε όψη τριών τετάρτων είναι ελκυστικό. Οι θαυμαστές του κλείνουν μήνες πριν το εισιτήριο τους για να το δουν από κοντά και οργανώνουν ολόκληρο το πρόγραμμά τους γύρω από τη συγκεκριμένη ημέρα και ώρα που γράφει το μαγικό χαρτάκι εισόδου.

Οταν έρχεται αυτή η στιγμή, κάνουν ό,τι μπορούν για να πάρουν μια όσο το δυνατόν καλύτερη θέση μπροστά του. Οι περισσότεροι θα ανταλλάξουν βλέμματα ικανοποίησης. Θα δουν τα τέσσερα βασικά στοιχεία του πίνακα: το τουρμπάνι, το σκουλαρίκι, τα μάτια και τα χείλη της κοπέλας. Και θα αφήσουν το βλέμμα τους να τρέξει ξανά και ξανά. Θα «διαβάσουν» την ευγένεια, τον εξωτικό της χαρακτήρα, τη μελαγχολία στο βλέμμα της, μια χαύνωση στα χείλη.

Υπάρχουν ή δεν υπάρχουν όλα αυτά στο πορτρέτο, μικρή σημασία έχει.

Οι χιλιάδες επισκέπτες σπεύδουν να δουν αυτό που έχουν διαβάσει από πριν, αυτό που περιμένουν να δουν. Και ουδείς φαίνεται να ενοχλείται από το γεγονός ότι ο πίνακας έχει χάσει αρκετά από την αρχική του λάμψη λόγω του χρόνου, αλλά και των επεμβάσεων των συντηρητών, με αποτέλεσμα για παράδειγμα το χρώμα του φόντου σήμερα να είναι μαύρο χωρίς λάμψη, ενώ την εποχή που ο σπουδαίος Ολλανδός –από τους κορυφαίους της Χρυσής Εποχής της ολλανδικής ζωγραφικής, που χειρίστηκε αριστοτεχνικά το φως σε σκούρο βάθος –τον φιλοτέχνησε ήταν ένα φωτεινό πράσινο.

«Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι» μπορεί να έχει αντιμετώπιση ποπ σταρ, δεν είναι όμως η μοναδική περίπτωση έργου τέχνης που καταφέρνει να συγκεντρώσει πάνω του όλα τα βλέμματα, αφήνοντας στη σκιά οποιοδήποτε άλλο έργο τα συνοδεύει.

Το γεγονός ότι τα εμβληματικά έργα τέχνης προσελκύουν το ενδιαφέρον του κοινού δεν έχει περάσει απαρατήρητο από τους επιμελητές εκθέσεων, αλλά κυρίως από τους διευθυντές μουσείων που πρέπει με όλο και λιγότερους οικονομικούς πόρους να καταφέρουν να οργανώνουν εκθέσεις οι οποίες όχι μόνο θα βγάζουν τα έξοδά τους αλλά και θα προκαλούν το ενδιαφέρον του κόσμου, που φτάνοντας στο μουσείο δεν θα πληρώνει εισιτήριο μόνο για το έργο – σταρ, αλλά θα αφήνει και χρήματα στο πωλητήριο για να αγοράσει αναμνηστικά με τυπωμένο πάνω τους το λατρεμένο τους είδωλο.

Ενα και μόνο αριστούργημα που είναι δημοφιλές στο ευρύ κοινό στοιχίζει λιγότερα ως προς τα μεταφορικά και την ασφάλεια σε σχέση με μια ολόκληρη έκθεση, εκτιμούν διευθυντές αμερικανικών μουσείων, που υποστηρίζουν ότι μια τέτοια παρουσίαση είναι πιο σωστή για το κοινό, καθώς το βλέμμα αφιερώνεται στον συγκεκριμένο πίνακα και τον μελετά σε αντίθεση με την παρουσίαση πολλών έργων, στους οποίους αφιερώνουμε λίγα μόλις δευτερόλεπτα.