Ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Queen Mary’s και τακτικός παρουσιαστής ιστορικών ντοκιμαντέρ στην τηλεόραση, ο Τρίστραμ Χαντ χαρτογραφεί τον βίο και την πολιτεία τού πιο «ξεχασμένου» και ίσως αδικημένου από τους δυο αποστόλους του κομμουνισμού. Γιατί όμως έχει τόσο ενδιαφέρον η προσωπική ζωή του γερμανού διανοούμενου; Προφανώς επειδή οι προσεκτικές περιγραφές της ζωής του ανοίγουν ένα παράθυρο όχι μόνο στις ατομικές νευρώσεις, τις εμμονές και τα πάθη του αλλά και στην κοινωνία και τα ήθη της εποχής. Πάνω απ’ όλα όμως, μας λένε πολλά για τις τεράστιες αντιφάσεις που ενσάρκωνε ο ίδιος ο Ενγκελς, το πρωί ήταν βιομήχανος ποτισμένος με μια καλβινιστική εργασιακή ηθική και το βράδυ μποέμ επαναστάτης.

Λίγο πριν καταδικάσει μετά βδελυγμίας την πορνεία ως την πιο «απτή μορφή εκμετάλλευσης του προλεταριάτου από την αστική τάξη» ως άλλος φεμινιστής, αναζητούσε μετά μανίας τον αγοραίο έρωτα στο Παρίσι του 1845, εκμεταλλευόμενος την κοινωνική του θέση. Μια πρακτική που μοιάζει απελπιστικά διαχρονική αν κρίνουμε από την πρόσφατη περίπτωση Στρος-Καν – εξαιρετικά ενδιαφέρον εδώ το γεγονός πως είχε κατηγορηθεί και ο ίδιος για έναν υποτιθέμενο βιασμό τον οποίο κατηγορηματικά αρνούνταν…

Μέσα σε όλα αυτά, ο συγγραφέας καταφέρνει να ισορροπεί έξοχα ανάμεσα στην περιγραφή της καθημερινότητας του αθεράπευτου γυναικά, πότη, φανατικού κυνηγού και γενικά ηδονιστή Ενγκελς και στην εξέλιξη της φιλοσοφικής του σκέψης και της πολιτικής του στράτευσης. Ο Χαντ μάς υπενθυμίζει πως αυτός κωδικοποίησε τις αχανείς σημειώσεις του τελευταίου στον δεύτερο και τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου» (με θύμα την όρασή του) μετά τον θάνατο του Μαρξ. Στα δικά του γραπτά κατέφυγαν χρόνια μετά ο Λένιν και ο Στάλιν, με αποτέλεσμα το περίφημο «Αντι-Ντύριγκ» του να αποτελεί το βασικό «λυσάρι» του σοβιετικού κομμουνισμού για δεκαετίες.

Ηταν όμως ο Ενγκελς υπεύθυνος «για τις τρομακτικές ανομίες που διαπράχτηκαν κάτω από το λάβαρο του μαρξισμού-λενινισμού;» αναρωτιέται ο συγγραφέας. «Ακόμα και στη σύγχρονη εποχή των ιστορικών απολογιών η απάντηση θα πρέπει να είναι όχι». Το πώς διαβάστηκε ο Ενγκελς από ανθρώπους που ανδρώθηκαν μέσα σε ένα διαφορετικό πλαίσιο γενιές μετά δεν μπορεί να συμπίπτει με το πρωτότυπο. Πολλοί από τους επιγόνους του, για παράδειγμα, βαρύνονται με την αδρανοποίηση των ανθρωπιστικών πτυχών του μαρξισμού και την αντικατάστασή τους με μια ψυχρή μηχανιστική λογική. Επίσης το γεγονός πως μετέτρεψαν τον μαρξισμό από μέθοδο και τρόπο θέασης των οικονομικών και της Ιστορίας σε ένα είδος θρησκευτικού δόγματος (και παρά τα εγγενή του τελεολογικά χαρακτηριστικά) ευθύνεται εν πολλοίς για την αλλοίωσή του.

Η κριτική του Ενγκελς για τον καπιταλισμό, παρότι αφορούσε άλλη εποχή και άλλο στάδιο του τελευταίου, παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη. Ο καπιταλισμός είναι ιδωμένος φυσικά μέσα στο πλαίσιο της εποχής στην οποία δημιουργήθηκε και με όλες τις εμμονές που αυτή ενείχε, όπως ο άκρατος ενθουσιασμός για τις επιστημονικές ανακαλύψεις που έκανε τους Μαρξ και Ενγκελς να θεωρούν το «Κεφάλαιο» κομμάτι του νέου επιστημονικού παραδείγματος του 19ου αιώνα.

Παρ’ όλ’ αυτά, στις μέρες μας, όπου οι κυβερνήσεις είναι ανίσχυρες απέναντι στις ανεξέλεγκτες αγορές και το μεγάλο κεφάλαιο καταφεύγει όπου μπορεί για να εκμεταλλευτεί τη φτηνή ανειδίκευτη εργασία, ο Ενγκελς μοιάζει με προφήτη. Η κριτική του για το ανθρώπινο κόστος του καπιταλισμού απηχεί αυτό ακριβώς που συμβαίνει σήμερα στον λεγόμενο αναπτυσσόμενο κόσμο, τον οποίο αντιμετωπίζουμε με δέος και θαυμασμό. Ειδικότερα οι λεγόμενες χώρες BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα) είναι η προσωποποίηση όλης της φρίκης της απότομης βιομηχανοποίησης και δεν απέχουν πολύ όσον αφορά τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας από όσα κατέγραφε ο ίδιος ο Ενγκελς στο βιβλίο του σχετικά με την εργατική τάξη του Μάντσεστερ τον 19ο αιώνα. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Χαντ κατηγορήθηκε πως ασχολήθηκε με τον Ενγκελς για λόγους προσωπικής προβολής. Ηθελε να γίνει βουλευτής με τους Εργατικούς και το μόνο που του έλειπε ήταν να τσαλακώσει λίγο το άψογο προφίλ του με ολίγο από παλαιό μαρξισμό. Ευτυχώς, θα λέγαμε εμείς. Γιατί ανεξάρτητα από τα κίνητρά του το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό, η ανάλυση της εποχής εντυπωσιακή και οι ιστορικές βινιέτες του απολαυστικές, χωρίς σε καμία περίπτωση να καθιστούν την αφήγηση ηδονοβλεπτική. Ολα αυτά παραπέμπουν σαφώς στη μεγάλη βρετανική βιογραφική παράδοση. Καιρός να αρχίσουν να γράφονται παρόμοιες (επιστημονικές) βιογραφίες και στη χώρα μας.

Τελευταία Νέα