Αναζήτηση
ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΑΠΟ ΟΙΚΕΙΑ ΔΕΙΝΑ, ΠΡΟΣΦΑΤΑ
ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΣΚΕΦΤΗΚΑ ΝΑ ΑΝΑΠΤΥΞΩ-
ΟΜΟΛΟΓΩ ΜΕ ΠΟΛΛΕΣ ΕΠΙΦΥΛΑΞΕΙΣ,
ΜΙΑ ΚΑΙ ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΟΥΤΕ ΔΟΚΙΜΟΣ
ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΟΥΤΕ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
– ΚΑΠΟΙΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΟΥ ΠΗΓΑΖΟΥΝ ΑΠΟ
ΕΡΕΘΙΣΜΟΥΣ ΠΟΥ ΕΠΙΒΑΛΛΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΜΕΓΑΛΩΝ (ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΟΛΑ ΤΑ
ΜΕΓΑΛΑ ΕΡΓΑ) ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ
ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ,
ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΘΕΣΜΟΥΣ
Από τα μείζονα έργα του 20ού αιώνα είναι χωρίς άλλο «Η σπουδή της Ιστορίας» του Άρνολντ Τόινμπι. Αυτός ο Άγγλος ιστορικός και φιλόσοφος της Ιστορίας που δίδαξε και στην Οξφόρδη και στην Οικονομική Σχολή του Λονδίνου, που δούλεψε στα νιάτα του και στην Αρχαιολογική Βρετανική Σχολή στην Αθήνα, που εκτός του θεμελιώδους έργου του, που προανέφερα, έχει ασχοληθεί επισταμένως με την ελληνική Ιστορία («Ηellenism: Τhe history of a civilisation», 1959), αφού εξάλλου είχε καταλάβει και την έδρα των Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, δεν ευτύχησε να δει το μείζον έργο του στα ελληνικά. Μόνο μια επιτομή με τις γενικές του θέσεις, ένα δοκίμιο για τη Σπουδή της Ιστορίας έχει δει το φως, αλλά αμφιβάλλω αν δημόσια και υπεύθυνα συζητήθηκε.
Δεν είναι από την «Κριτική» οι απόψεις όλες του Τόινμπι αποδεκτές. Αλλά ποια γενική θεωρία πάνω στη Φιλοσοφία της Ιστορίας είναι (και ορθά) πλήρως αποδεκτή, χωρίς κενά, αντιφάσεις,
Πολιτισμοί κατέρρευσαν όταν χώθηκαν μέσα στο καβούκι τους σαν χελώνες ή μαζεύτηκαν σαν σκαντζόχοιροι προβάλλοντας τα αγκάθια τους
αντινομίες και συζητήσιμη αξιωματική. Ο Τόινμπι ακολούθησε το βασικό σχήμα του Σπένγκλερ για την ακμή και την παρακμή των πολιτισμών αλλά διαφώνησε με τα αίτια που προκαλούν τον θάνατο των πολιτισμών. Συμφωνεί με τη γενική αρχή που ξεκίνησε με τον Τζανμπατίστα Βίκο και συνεχίστηκε με τον Σπένγκλερ, που δογματίζει πως η πορεία της ιστορίας είναι κυκλική. Το σχήμα της ανακύκλησης έρχεται από τον Ηράκλειτο, περνάει από τον Έγελο, ανανεώνεται με τον Νίτσε, ενώ εμπνέει και τον πρώτο υπαρξιστή, τον Κίγκεγκορ.
Ο Τόινμπι, διαφωνώντας με τον Σπένγκλερ που δογμάτιζε πως οι πολιτισμοί είναι οργανισμοί και όπως οι οργανισμοί καταρρέουν, αλλά και τον Γίβωνα που απέδιδε την παρακμή της Ρώμης π.χ. και στις βαρβαρικές επιδρομές και τον Χριστιανισμό, εισήγαγε μια σχεδόν μεταφυσική αιτία που προκαλεί την αρρώστια και τον θάνατο αλλά και τις μεταστοιχειώσεις των πολιτισμών που την ονόμασε «Νέμεση της δημιουργικής δράσης». Δεν είμαι- κάθε άλλο- μεταφυσικός, ούτε πιστεύω σε εξωγενείς αιτίες που παρεμβαίνουν και επηρεάζουν την Ιστορία. Επειδή όμως διαβλέπω στον όρο που εισήγαγε ο Τόινμπι μια ελληνική τραγική αντίληψη που έχει να κάνει με την ύβριν, την αλαζονεία, την έπαρση που διακρίνει τα τραγικά πρόσωπα, αλλά- γιατί όχι- και τις ιστορικές περιόδους όπου η ανθρώπινη δημιουργικότητα προκαλεί σε ολόκληρους πολιτισμούς μια αίσθηση ανωτερότητας και αυτοϊκανοποίησης που αγγίζει τα όρια της αλαζονείας της ισχύος, της εξουσίας και της αυθεντίας, θα πρότεινα να συζητήσω τις θέσεις που στηρίζουν τη θεωρία του Τόινμπι.
Ισχυρίζεται λοιπόν (και νομίζω πειστικά, εξάλλου τα ιστορικά παραδείγματα περισσεύουν, πρόσφατα και παλαιότερα) πως οι άνθρωποι της Δημιουργίας- αυτοί που παράγουν πολιτισμό, θεσμούς, αξίες, ηθικούς κώδικες που πηγάζουν από τις αξίες, τους θεσμούς και τις μορφές που προτείνουν και προβάλλουν- όταν «καθήσουν» πάνω στην εξουσία διαχειριζόμενοι τα έργα τους και εφαρμόζοντας τους θεσμούς τους, μετατρέπονται σε αντιδραστικούς, αφού προηγηθεί μια περίοδος συντηρητισμού. Ο Τόινμπι αναφέρεται σε μια «δημιουργική μειονότητα ελίτ» που εξελίσσεται σε μια «κυρίαρχη, συχνά τυραννική, μειονότητα ελίτ». Ο Τόινμπι, πρέπει να ειπωθεί κι αυτό για να μπορούμε να συνεννοηθούμε, ακολουθούσε τη θεωρία του Τόμας Καρλάιλ που αποθέωνε τον ρόλο της προσωπικότητας, των ηγετών των «εκλεκτών» στην ανάπτυξη και στην εξέλιξη των πολιτισμών. Αντίθετος με τη μαρξιστική θέση για τον ρόλο των μαζών στην Ιστορία και τη βελτιωμένη θέση του Λένιν για τη φωτεινή πρωτοπορία των επαναστατημένων συνειδητών προλετάριων, παρ΄ όλο που την επιμονή της πάνω σ΄ αυτό πλήρωσε η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Ας είναι.
Υπάρχει λοιπόν μια νέμεσις, μια μοίρα, μια νομοτέλεια, μια ενδογενής κατάρα που μετατρέπει τα δημιουργικά κύτταρα ενός πολιτισμού σε καρκινικά; Και αυτό οφείλεται στο ότι οι δημιουργοί, οι μπροστάρηδες, οι νομοθέτες, οι θεσμοθέτες που παλεύουν να καταλύσουν προκαταλήψεις, στεγανά, στερεότυπα, αγκυλώσεις, αποτιτανώσεις, παγιωμένα συμφέροντα, σκοπιμότητες και συμφέροντα κατεστημένων τάξεων, όταν με την εφηβική τους ορμή και την ανδρική τους δυναμική φέρουν και επιβάλλουν το νέον, όταν αλλάξουν τις συνθήκες ή ανατρέψουν τον άξονα των αξιών με φρέσκιες ιδέες, φόρμες και ήθη βαυκαλίζονται ότι ανακάλυψαν και πρότειναν λύσεις απόλυτες, αμετακίνητες, τελειωμένες, άρα αναντικατάστατες. Αυτό βέβαια είναι το πρώτο βήμα προς τη συντήρηση. Δημιουργούν συνθήκες εξασφάλισης των κεκτημένων, δόγματα και αξιώματα που τρομοκρατούν όποιον επιβουλεύεται τη σταθερότητα και τη μονιμότητα ή την ισχύ των καθιερωμένων πλέον αγαθών. Και όταν αντιμετωπίζεται επικίνδυνη, οργανωμένη, πειστική για τις μάζες επίθεση νέων ιδεών, θεσμών, αξιών κ.λπ. επιστρατεύονται όλα τα αντιδραστικά μέσα, εργαλεία και ιδεολογήματα για να περιχαρακωθούν τα κεκτημένα. Ο παλιός επαναστάτης δημιουργός πολιτισμού γίνεται αστυνόμος, τύραννος, αλάθητος και αμετακίνητος εκφραστής μιας στεγανής εξουσίας.
