Γλώσσα, εικόνα και υποσυνείδητο

Παγκόσμιο προνόμιο αλλά ίσως και κατάρα είναι για εμάς τους Έλληνες η γλώσσα

μας. Ναι, για όποιον ξέρει να τη σκαλίζει ιστορικά θα βρει μέσα της το

Ευαγγέλιο, τον Όμηρο, τη Φραγκοκρατία, τους Εβραίους της διασποράς, τους

Οθωμανούς, τους Ρωμαίους, όλον το διαχρονικό ιστό που οδήγησε στη σημερινή

ανθρωπότητα.

Από την άλλη πλευρά, η Γλώσσα (γραπτή ή προφορική) δεν είναι το μοναδικό

«σύστημα αποθήκευσης και διαχείρισης γνώσεων», ιδίως στον 20ό αιώνα, όπου η

Εικόνα άρχισε να την υποκαθιστά όλο και περισσότερο, για να μην αναφέρουμε και

τα Πολυμέσα (Multimedia, όλες οι εκφραστικές τέχνες ακοής, όρασης κ.λπ.) τα

οποία στις μέρες μας αναδεικνύονται σε βασικό επικοινωνιακό εργαλείο της νέας

γενιάς. Καμαρώνοντας λοιπόν και καλλιεργώντας αποκλειστικά και μόνο την

ελληνική γλώσσα, ουσιαστικά ευνουχίζουμε τους νέους, αφού δεν τους δίνουμε

όργανο που να εκφράζει τον νέο κόσμο, ούτε καν τον παλιότερο, τον δικό μας.

Οι συγκρούσεις ανάμεσα στα διάφορα αυτά επικοινωνιακά οχήματα ήταν πολλές, και

η ελληνική εμπειρία αφορά τον κόσμο ολόκληρο. Όταν π.χ. χρειάστηκε να

καταγραφεί και να διαδοθεί ο λόγος του Θεού, προτιμήθηκε η ελληνική γλώσσα,

ενώ για την αγιογραφική εξεικόνιση του ίδιου περιεχομένου έγινε ένα μίγμα από

αρχαιοελληνικούς, λατινικούς και ανατολικούς εικονογραφικούς τύπους. Στα

βιβλία κλασικής παιδείας που εκδίδονταν στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, οι

περίτεχνες εικονογραφήσεις δίπλα στο κείμενο έγιναν απαραίτητες και μάλιστα

στους ήρωες φορούσαν ενδυμασίες της εποχής, σαν να «μετέφραζαν» στην τότε

«οπτική δημοτική». Και στον αιώνα που έφυγε, πολιτισμοί σαν τον δικό μας ή τον

γαλλικό, έζησαν έντονα τη σύγκρουση γλώσσας – εικόνας, ιδίως στα χρόνια που ο

Τύπος, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση και η ζωγραφική κορύφωναν τις προόδους

τους.

Ποιητές ήταν οι πρώτοι τεχνοκριτικοί, προσπαθώντας να ερμηνεύσουν την

εικαστική ψυχή με τον δικό τους κώδικα, μέχρις ότου αντικαταστάθηκαν από τους

εικονολόγους ιστορικούς της τέχνης. Λογοτεχνικών αντιλήψεων ήταν και ο

γαλλικός υπερρεαλισμός που μεταφυτεύτηκε εδώ ως εικαστικό κίνημα.

Με τέτοιους προβληματισμούς φύγαμε από την έκθεση «Υπερρεαλιστικοί Ψίθυροι»

που οργάνωσε ο «Αστρολάβος-Art Life», αφού είδαμε προσεγμένη επιλογή

ζωγραφικών έργων του Νίκου Εγγονόπουλου, φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρίκου και

ανθολογία από σχετικές εκδόσεις τους. Για ένα μυαλό που επαμφοτερίζει μεταξύ

Λόγου και Εικόνας, η έκθεση ήταν ερεθιστική και χρήσιμη.

Εικονογράφος απροσδόκητων οραματικών εξάρσεων ο Εγγονόπουλος, μοιάζει

να έχει ψυχικό κόσμο φτιαγμένο καταρχήν με λέξεις και μετά με εικόνες,

«μεταφράζει».

Ο Εμπειρίκος πάλι, φωτογραφίζει απροσδόκητες εικόνες ή ερωτικές

παιδίσκες, ενώ ο γραπτός λόγος του είναι εντελώς εικονογραφικός. Και στους

δυο, ένα λίκνισμα ανάμεσα στον παλιό και στον επερχόμενο εαυτό, σε μια Ελλάδα

που άλλαζε ραγδαία το εργαλείο μνήμης, καθώς η εικόνα αμφισβητούσε τη γλώσσα.

Ας θυμίσουμε πρόχειρα ότι ανάλογο επαμφοτερισμό είχε τότε και ο Φ. Κόντογλου,

και μεταπολεμικά οι Μ. Αναγνωστάκης, Τ. Σινόπουλος, Ν. Χουλιαράς, Μ. Μήτρας,

κ.ά.

Δεν θα χρειαζόταν απαραιτήτως η γαλλική σουρεαλιστική παιδεία για την

καλλιτεχνική διερεύνηση των σχέσεων γλώσσας, εικόνας και ψυχής, εάν υπήρχε η

«οπτική διάνοια» (η έκφραση είναι εκκλησιαστική, για τους προφήτες) που είχαμε

εμείς οι Ρωμιοί όταν πιστεύαμε περισσότερο στον εαυτό μας.

Ο συνειρμός μάς έφερε πίσω στα μεσαιωνικά «εικονογραφημένα χειρόγραφα», που

επεξέτειναν αυτόν τον σημειολογικό διάλογο ώς τις εκδόσεις του Ομήρου. Πιάσαμε

στα χέρια μας μια υποδειγματική επανεκτύπωση μιας πολύτιμης περγαμηνής του

15ου αιώνα, την Ιλιάδα των Εκδόσεων Έφεσος. Ανεκτίμητο απόκτημα, που

συμπληρώνεται με τόμο που περιέχει κείμενα τεκμηρίωσης από τους καθηγητές Δ.

Μαρωνίτη, Σοφία Κοτσάμπαση και Giovanna Rao.

Ένα έργο τέχνης, θησαυρός κυριολεκτικά, με το ομηρικό κείμενο στην

καλλιγραφία του Δημήτριου Δαμιλά και τις εικονογραφήσεις του αναγεννησιακού

ζωγράφου Fransesco Rosseli. Για τον λόγιο φιλότεχνο, είναι και μια πρώτης

τάξεως αφορμή για να διαπιστώσει την εικαστική υπόσταση της γραφής.

INFO

«Υπερρεαλιστικοί Ψίθυροι», Ζωγραφική του Ν. Εγγονόπουλου και

φωτογραφίες του Α. Εμπειρίκου, «Αστρολάβος-Art Life», Ηροδότου 11, Κολωνάκι,

τηλ. 210- 7221200, μέχρι 29 Νοεμβρίου.

«Ομήρου Ιλιάς – Ραψωδίαι», Κώδικας Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης Φλωρεντίας

15ου αιώνα, Εκδόσεις Έφεσος – Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, 2002